Pobierz pdf

Około roku 1320 Filip de Vitry pisze swój sławny traktat zatytułowany Ars nova, od którego to tytułu nazwę przejęła później cała epoka muzyczna. Mówi się o tym momencie dziejów muzyki jako o jednym z najistotniejszych punktów zwrotnych. Ja zaryzykowałabym tezę, że była to pierwsza chyba w dziejach muzyki rewolucja estetyczna. Rewolucja, gdyż było to faktyczne zerwanie z dotychczasową tradycją i praktyką. Już sama nazwa sugeruje takie zerwanie: dotychczasową praktykę muzyczną oraz techniki kompozytorskie nazwano bowiem starą praktyką: Ars antiqua. Od tej zaś pory autorytatywnym aktem twórczym wprowadzono i uczyniono wszystko nowym. Nieprzypadkowo też historia zachowała w pamięci nazwisko inicjatora tej rewolucji, mimo, że niewiele pozostało po nim zachowanych utworów, zachował się jednak traktat, który był intelektualną bazą tej rewolucji.

Oczywiście jak na nasze standardy ta średniowieczna rewolucja była wyjątkowo konserwatywna. Utrzymywała się ona bowiem w obowiązującym nurcie pitagorejskiego rozumienia muzyki jako zewnętrznego, cielesnego przejawu tego co wieczne, czyli boskich liczb. Stąd wszelka doskonałość w muzyce przejawia się w troistościach, trójkowym metrum czy trójkowych podziałach rytmicznych, również zachowane zostały dotychczasowe rozumienia konsonansu jako doskonałych proporcji wynikających z matematycznych zależności pomiędzy liczbami.

Kolejnym tradycyjnym elementem ideologii sztuki Ars nova było pojmowanie muzyki nadal jako sztukę przeznaczoną nie tyle dla uszu, ile raczej dla umysłowej rozkoszy płynącej z analizy konstrukcji utworu i ukrytych w niej liczb, zarówno w aspekcie horyzontalnym, wertykalnym, czy przede wszystkim rytmicznym. Ars nova to był wszak traktat o izorytmii, a więc o ukrytej dla zwykłego słuchacza misternej konstrukcji rytmicznej, dostępnej jedynie dla uczonego musicusa, który analizował zapis muzyczny. Muzyka,  zgodnie ze średniowiecznym rozumieniem była przecież sztuką przeznaczoną nie tyle dla uszu, co raczej dla oczu, stąd zresztą tytuł konkurencyjnego XIV-wiecznego traktatu przypisywanego Janowi de Muris, a napisanego faktycznie przez Jakuba z Liege Speculum Musicae (Zwierciadło muzyki), napisanego w duchu boecjańskim, w którym autor optuje za starym porządkiem, a odrzuca nowy.

Wiek XIV był, jak widać, areną sporów ideologicznych pomiędzy tym co nowe, a tym co stare, niemal jak w czasach sporów pomiędzy romantykami i klasykami. Przyznać jednak należy, że ten rodzaj zerwania ciągłości tradycji, z którym mamy do czynienia w przypadku traktatu Ars nova, jest chyba jednym z pierwszych, jeśli nie pierwszym w średniowieczu. Możliwe, że ten rodzaj spojrzenia na sztukę i postawy zerwania tradycji, który aczkolwiek zaowocował wybitnymi dziełami muzycznymi i wytyczył dalsze ścieżki rozwoju muzyki zachodniej, mógł powstać jedynie dzięki skomplikowanemu splotowi wydarzeń. Z jednej strony świat zachodni zachłysnął się na nowo odkrytym Arystotelesem, który przeniósł spojrzenie dotychczasowej filozofii, opartej głównie na platonizmie i neoplatonizmie, ze świata idei, na świat bytów podksiężycowych, z drugiej strony wiek trzynasty targany był niepokojami i oczekiwaniami natury eschatologicznej, których źródłem było odkryte i zaadaptowane głównie przez franciszkanów dzieło Joachima z Fiore, wraz z jego postulatami początku nowej epoki. To razem mogło rzeczywiście stanowić podatny grunt dla idei zerwania i stworzenia nowego porządku od podstaw przy jednoczesnym porzuceniu dotychczasowej praktyki jako niepotrzebnej. Rzecz do tej pory w średniowieczu nie do pomyślenia.

Msza z Tournai jest ciekawym przykładem mariażu obu technik kompozytorskich – Ars antiqua i Ars nova. Jest także (obok drugiej takiej, mszy z Barcelony) przykładem pierwszej mszy potraktowanej jako całość, do tej pory opracowywane były pojedyncze części mszalne

To także pierwszy cykl mszalny w którym wielogłosowo opracowano ordinarium missae, czyli części stałe, do tej pory wielogłosowo opracowywano proprium missae, czyli części zmienne. Od tej pory tak już właśnie pozostanie.

Msza z Tournai jest anonimowa, ale też jest o tyle wyjątkowa, że prawdopodobnie nie ma tylko jednego autora. Wskazuje na to jej patchworkowy charakter, msza-colage, każda część została napisana inną techniką. Zwłaszcza różnicę widać pomiędzy Kyrie i Gloria.

Kyrie jest napisane techniką Ars antiqua, wszystkie głosy w tym samym rytmie i skute manierą tzw. śpiewu menzurowanego, czyli według określonych wzorców rytmicznych, na wzór stóp metrycznych w poezji.

Gloria zaś jest już skomponowane według techniki Ars nova, głosy są uwolnione rytmicznie, do cantus firmus umieszczonego w najniższym głosie dopisane są głosy wyższe, im głos wyższym tym bardziej ruchliwy.  

Na szczególną uwagę zasługuje również Ite missa est, w prezentowanym przeze mnie nagraniu Ensemble Organum wykonane jest ono wyjątkowo ciekawie, incipit śpiewa, a właściwie nawet beczy sam Marcel Peres. Dla kogoś, kto słucha tego nagrania po raz pierwszy wydawać by się mogło, że dalszy ciąg tej części będzie utrzymany w tej samej manierze, tymczasem niespodzianka polega na tym, że Ite missa est z Mszy z Tournai to już klasyczny motet XIV-wieczny, a więc najbardziej wysublimowany intelektualnie rodzaj sztuki swoich czasów. Wykonany też został z całym szacunkiem dla tej sztuki. Ciekawostką jest , że w tym zderzeniu archaizmów Ars antiqua z nowatorskimi środkami kompozytorskimi techniki Ars nova, to właśnie Ite missa est jest częścią najbardziej nowinkarską. Być może zakładano, że można sobie w tej części pozwolić na wprowadzenie takich świeckich elementów, jak np. zupełnie świecki tekst po francusku w najwyższym głosie, gdyż ta część mszy ma już wprowadzać uczestników mszy z powrotem w świat ziemski (gdyż liturgia jest przecież uczestniczeniem w liturgii niebieskiej).

Polecam wyjątkowo udane wykonanie tej mszy zespołu Ensemble Organum Marcela Peresa, w którym, warto o tym wiedzieć, ze względu na możliwości wykonawcze śpiewaków, utwór został transkrybowany o kwartę w dół, co dodaje mroczności temu wykonaniu.

 

Antonina Karpowicz-Zbińkowska

Całą Mszę można znaleźć TUTAJ