Dobrze ponad ćwierć wieku temu wpadły w moje ręce, świeżo wydane przez PWN w tzw. serii ceramowskiej, trzytomowe Dzieje wypraw krzyżowych autorstwa Stevena Runcimana. Świat realny poza granicami ojczyzny z pewnością był wtedy znacznie trudniej dostępny niż dziś, wirtualny jeszcze nie istniał. Jednym z moich „wielkich” odkryć podczas tej lektury było poznanie olbrzymiej różnorodności chrześcijaństwa wschodniego, dalece większej niż tylko znana mi wcześniej tradycja bizantyńska. Zainspirowany tą lekturą poszukiwałem później wszelkich dostępnych informacji na ten temat, co z czasem, już w epoce internetowej doprowadziło mnie do odkrycia i prawdziwej, własnej, zachodniej tradycji.

Wspominam te swoje duchowe poszukiwania w związku ze świętami Zesłania Ducha Świętego. W związku ze wspomnianym zainteresowaniem chrześcijańskim wschodem, nieraz zdarzało mi się spotykać teksty pisane przez łacinników, którzy zachwycając się tamtymi tradycjami jednocześnie ubolewali na przykład nad swego rodzaju zaniedbaniem Osoby Ducha Świętego w Kościele zachodnim, choćby poprzez obchodzenie wspomnianej uroczystości jakby mimochodem, tak że przez wielu wiernych jest ona niemal nie zauważana. Z pewnością jest cos na rzeczy. I kiedyś też było. Widać to choćby w tym, że te święta nie obrosły ludowym obyczajem (a i ten, który im kiedyś towarzyszył dziś jest już chyba w całości martwy) w takim stopniu jak Boże Narodzenie, Wielkanoc czy nawet największe święta maryjne, choćby Wniebowzięcie.

Jeżeli jednak z rozumieniem istoty tego święta nie było najlepiej w świadomości wiernych, to trzeba powiedzieć, że zmiany ksiąg liturgicznych prowadzone od połowy XX w. z pewnością poprawie tego stanu rzeczy nie sprzyjały. Spójrzmy bowiem na samą formalną rangę święta. W usus antiquior, w aktualnie stosowanej formie z 1962 roku, jest to, podobnie jak Wielkanoc, święto 1 klasy z oktawą 1 klasy. Oktawa Bożego Narodzenia jest 2 klasy. Tymczasem w Mszale Pawła VI jako najważniejsza uroczystość roku liturgicznego wymienione jest, niewątpliwie słusznie, Paschalne Triduum Męki i Zmartwychwstania Pańskiego, ale Zesłanie Ducha Świętego już spośród innych świąt takich jak Boże Narodzenie, Objawienie czy Wniebowstąpienie, wyróżnione nie jest. W odróżnieniu zaś od Bożego Narodzenia nie ma już Oktawy. Rzeczywiście, „normalna” niedziela. Bardziej wyrobieni katolicy zauważą rzadko spotykany kolor ornatu i zarejestrują dodatkowy śpiew sekwencji prze Ewangelią. Mniej wyrobieni, po wyjściu z kościoła odejdą zdziwieni i zawiedzeni sprzed zamkniętych drzwi pobliskiego supermarketu.

Dobrze zatem, że Benedykt XVI potwierdził, iż dawniejsza forma rytu rzymskiego nigdy nie została zakazana i że w niej właśnie znaczenie Ducha Świętego jest podkreślone poprzez ośmiodniowy obchód uroczystości Jego Zesłania. Jednak to nie wszystko.

Bazując na własnym doświadczeniu, mogę powiedzieć, że wierni wiążą znaczenie święta nie tylko z towarzyszącymi mu zwyczajami, ale też ze specjalnym czy też niezwykłym obchodem liturgicznym. Tak jest z odprawianą o północy bożonarodzeniowa pasterką, było i jest z wielkanocną rezurekcją, a coraz częściej staje się też z jej Wigilią. Musimy więc zastanowić się nad zasadnością zmian wprowadzonych do Mszału Rzymskiego w 1955 roku. Wtedy bowiem zniesiono praktycznie obchód Wigilii Zesłania Ducha Świętego. Owszem zachowano formularz Mszy wigilijnej, który wcześniej stosowany był w Mszach cichych (nb. istnieje też taki formularz, mocno zmieniony, w Mszale Pawła VI).

Zapewne świadomość istnienia tej Wigilii wśród wiernych nie była zbyt wielka, bo liturgię antycypowano w sobotni poranek (zresztą po parafiach chyba jej nie odprawiano, zadowalając się właśnie tylko owymi mszami cichymi). Nie możemy więc zaprzeczyć, że piękny fresk został pokryty wiekowym kurzem, kopciem i sadzą z niezliczonych świec wypalających się przez stulecia. Zamiast jednak delikatną, z ducha benedyktyńską pracą zabrudzenia usunąć, postanowiono całość wybielić, zachlapać wapnem. Bo jeśli się dobrze zastanowić, to przecież można było odprawianie Wigilii Zesłania przenieść tak jak i Wigilii Paschalnej na godziny późnowieczorne. Rano zaś w sobotę odprawiano by Mszę ferialną, czyli w formie dawniejszej według formularza z poprzedniej niedzieli. To jest sobota okresu wielkanocnego, zatem ma zupełnie odmienny charakter od Wielkiej Soboty i nie miałoby sensu powstrzymywanie się od odprawiania Mszy w ten dzień.

Jak wyglądała taka Wigilia Pięćdziesiątnicy? Miała strukturę podobną do Wigilii Paschalnej. Zaczynała się od liturgii słowa. Odczytywano 6 czytań ze Starego Testamentu. Po każdym z nich następowała modlitwa. O tej części więcej napiszę za chwilę. Następnie, dokładnie według rytu z Wigilii Paschalnej, następowała liturgia chrzcielna. Trzeba pamiętać, że także noc poprzedzająca Niedzielę Zesłania miała w Kościele pierwotnym charakter chrzcielny. Czytamy przecież w Dziejach Apostolskich, że w Jerozolimie, po Zesłaniu Ducha Świętego i przemowie Piotra, ochrzczonych zostało trzy tysiące osób. Z czasem, wraz z rosnącym rozumieniem sakramentu chrztu jako zanurzenia w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa wzrosło znaczenie Wielkiej Nocy jako specjalnego momentu udzielania go katechumenom. Skoro jednak tych katechumenów w owych czasach było wielu, zawsze zdarzało się, że z przyczyn losowych, ktoś kto ukończył cały proces katechumenatu nie mógł uczestniczyć w Wigilii Paschalnej. Takie osoby chrzczono po 50 dniach. Zatem i ten rytuał mógłby był zostać zachowany, przynajmniej tam gdzie rzeczywiście udzielano by chrztu katechumenom. Ostatnią wreszcie częścią Wigilii Zesłania była Msza, odprawiana z pominięciem obrzędów wstępnych.

Kończąc ten artykuł przedstawię sigla biblijne wszystkich 6 czytań wraz z krótkim fragmentem każdego z nich oraz teksty oracji po łacinie wraz z tłumaczeniem (o ile nie zaznaczę inaczej, to mojego autorstwa) i krótką informacją o pochodzeniu każdej z nich. A czynię to z nadzieją, że kiedy już istnienie usus antiquior stanie się rzeczą oczywistą i powszechnie zrozumiałą, przemyślimy i potrzebę przywrócenia Wigilii Pięćdziesiątnicy w całym dziedzictwie tradycji.

Proroctwo pierwsze

Rdz 22,1-19. Ofiarowanie Izaaka (czytane także jako proroctwo trzecie w Wigilii Paschalnej sprzed reform z 1955 r.).

Bóg wystawił Abrahama na próbę. Rzekł do niego: Abrahamie! A gdy on odpowiedział: Oto jestem - powiedział: weź twego syna jedynego, którego miłujesz, Izaaka, idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jakie ci wskażę.

Oracja

Deus, qui in Abrahae famuli tui opere, humano generi obedientiae exempla praebuisti: concede nobis, et nostrae voluntatis pravitatem frangere, et tuorum praeceptorum rectitudinem in omnibus adimplere.

Boże, który poprzez czyny sługi Twego Abrahama, dałeś ludzkości przykład posłuszeństwa, daj nam pokruszyć znieprawione własne pożądania i we wszystkim wypełnić Twe słuszne pouczenia.

To czytanie, jako pierwsze, i modlitwa zapisane są już w sakramentarzu gregoriańskim zwanym Hadrianum. Przewidywał on cztery czytania Wigilii Zesłania (podobnie jak na Wigilię Paschalną).

Proroctwo drugie

Wj 14,24-31;15,1. Przejście Izraela przez Morze Czerwone (czytane także jako proroctwo czwarte w Wigilii Paschalnej sprzed reform z 1955 r., zachowane po tej reformie jako drugie).

Wyciągnął Mojżesz rękę nad morze, które o brzasku dnia wróciło na swoje miejsce. Egipcjanie uciekając biegli naprzeciw falom, i pogrążył ich Pan w środku morza. Powracające fale zatopiły rydwany i jeźdźców całego wojska faraona, którzy weszli w morze, ścigając tamtych, nie ocalał z nich ani jeden. Izraelici zaś szli po suchym dnie morskim, mając mur wodny po prawej i po lewej stronie. W tym to dniu wybawił Pan Izraela z rąk Egipcjan.

Po czytaniu następował tractus  z Wj 15,1-2:

Śpiewajmy Panu bo bardzo się wsławił.

Oracja

Deus, qui primis temporibus impleta miracula novi testamenti luce reserasti, ut et Mare Rubrum forma sacri fontis exsisteret, et liberata plebs ab Aegyptiaca servitute, christiani populi sacramenta praeferret: da, ut omnes gentes Israelis privilegium merito fidei consecutae, Spiritus tui participatione regenerentur.

Boże, Ty w świetle Nowego Testamentu objawiłeś znaczenie cudownych wydarzeń dawnych czasów: Morze Czerwone jest znakiem zdroju chrztu świętego, a naród wyprowadzony z niewoli zapowiedzią tajemnicy ludu chrześcijańskiego spraw, aby wszystkie ludy przez wiarę osiągnęły udział w godności narodu wybranego i odrodziły się w Duchu Świętym. (Jest to tłumaczenie liturgiczne. Modlitwa ta wróciła do Mszału w 1970, jako jedna z dwóch oracji do wyboru po tymże czytaniu w Wigilii Paschalnej).

To czytanie, jako drugie, i modlitwa zapisane są w sakramentarzu gelazjanskim, tzw. Gelasianum vetus. Przewidywał on pięć czytań Wigilii Zesłania (w Wigilię Paschalną dziesięć).

Proroctwo trzecie

Pwt 31,22-30. Ostatnie napomnienia Mojżesza (czytane także jako proroctwo jedenaste w Wigilii Paschalnej sprzed reform z 1955 r., zachowane po tej reformie jako czwarte).

Mojżesz napisał tę pieśń w owym dniu i nauczył jej Izraelitów. Pan dał taki rozkaz Jozuemu, synowi Nuna: Bądź mężny i mocny, gdyż ty zaprowadzisz Izraelitów do ziemi, którą im poprzysiągłem, a Ja będę z tobą. Gdy Mojżesz zakończył całkowicie pisanie tego Prawa w księdze, rozkazał lewitom noszącym Arkę Przymierza Pańskiego: Weźcie tę Księgę Prawa i połóżcie ją obok Arki Przymierza Pana, Boga waszego, a niech tam będzie przeciwko wam jako świadek.

Po czytaniu następował tractus z Pwt 32,1-4:

Słuchajcie, niebiosa, a będę mówił; niech słucha ziemia mowy ust moich.

Oracja

Deus, glorificatio fidelium, et vita justorum, qui per Moysen famulum tuum nos quoque modulatione sacri carminis erudisti : universis gentibus misericordiae tuae munus operare, tribuendo beatitudinem, auferendo terrorem; ut, quod pronuntiatum est ad supplicium in remedium transferatur aeternum.

Boże, chwało wyznawców i życie sprawiedliwych, który poprzez Mojżesza sługę Swego pouczyłeś nas śpiewem świętej pieśni, dopełnij dzieła Twego miłosierdzia wśród narodów udzielając błogosławieństwa i oddalając wszelki lęk, aby zasądzona kara zmieniła się w  lekarstwo na życie wieczne.

To czytanie występuje jako drugie w Hadrianum, gdzie towarzyszy mu inna oracja (p. proroctwo piąte), natomiast z tą oracją podane jest jako trzecie w Gelasianum vetus.

Proroctwo czwarte

Iz 4,1-6. Reszta Izraela wybrana winnicą (czytane także jako proroctwo ósme w Wigilii Paschalnej sprzed reform z 1955 r., zachowane, od drugiego wersu, po tej reformie jako trzecie).

Siedem niewiast uchwyci się jednego mężczyzny w ów dzień, mówiąc: Swój chleb będziemy jadły i we własną odzież się ubierały. Dozwól nam tylko nosić twoje imię. Odejmij nam hańbę. W owym dniu Odrośl Pana stanie się ozdobą i chwałą, a owoc ziemi przepychem i krasą dla ocalałych z Izraela. I będzie tak: Ten, kto pozostał żywy na Syjonie, i który się ostał w Jeruzalem, każdy będzie nazwany świętym i wpisany do [Księgi] Życia w Jeruzalem. Gdy Pan obmyje brud Córy Syjońskiej i krew rozlaną oczyści wewnątrz Jeruzalem tchnieniem sądu i tchnieniem pożogi, wtedy Pan przyjdzie [spocząć] na całej przestrzeni góry Syjonu i na tych, którzy się tam zgromadzą, we dnie jak obłok z dymu, w nocy jako olśniewający płomień ognia. Albowiem nad wszystkim Chwała [Pańska] będzie osłoną i namiotem, by za dnia dać cień przed skwarem, ucieczkę zaś i schronienie przed nawałnicą i ulewą. 

Po czytaniu następował tractus z Iz 5,1-2:

Winnice miał mój przyjaciel na urodzajnym wzgórzu.

Oracja

Omnipotens sempiterne Deus, qui per unicum Filium tuum, Ecclesiae tuae demonstrasti te esse cultorem, omnem palmitem, fructum in eodem Christo tuo, qui vera vitis est, afferentem, clementer excolens, ut fructus afferat ampliores: fidelibus tuis, quos velut vineam ex Aegypto per fontem baptismi transtulisti, nullae peccatorum spinae praevaleant; ut Spiritus tui sanctificatione muniti, perpetua fruge ditentur.

Wszechmogący, wieczny Boże, który poprzez Twojego jedynego Syna, okazałeś swoją opiekę nad Twym Kościołem, łaskawie zabiegając, aby przynosiła obfitszy plon każda latorośl rodząca owoce w tymże Chrystusie, który jest prawdziwym krzewem winnym, spraw niech żaden cierń grzechu nie zagrażał Twoim wiernym, których jak krzew winny wywiodłeś z Egiptu poprzez źródło chrztu, aby umocnieni uświęcającym działaniem Twojego Ducha, zdobyli plony nieprzemijające.

To czytanie występuje jako trzecie w Hadrianum, gdzie towarzyszy mu inna oracja, natomiast z tą oracją podane jest jako czwarte w Gelasianum vetus.

Proroctwo piąte

Ba 3,9-38. Wezwanie Izraela do wierności (czytane także jako proroctwo szóste w Wigilii Paschalnej sprzed reform z 1955 r.).

Bądź posłuszny, Izraelu, przykazaniom życiodajnym, nakłoń ucha, by poznać mądrość. Cóż się to stało, Izraelu, że jesteś w kraju nieprzyjaciół, wynędzniały w ziemi obcej, uważany za nieczystego na równi z umarłymi, zaliczony do tych, co schodzą do Szeolu? Opuściłeś źródło mądrości. Gdybyś chodził po drodze Bożej, mieszkałbyś w pokoju na wieki.

Oracja

Deus, qui nobis per prophetarum ora praecepisti temporalis relinquere, atque ad aeterna festinare: da famulis tuis; ut, quae a te jussa cognovimus, implere caelesti inspiratione valeamus.

Boże, który przez usta proroków wezwałeś nas do odrzucenia spraw doczesnych i  podążania za dobrami wiekuistymi, daj sługom Twoim, abyśmy to, co poznajemy z Twojego nakazu, potrafili wypełnić  z pomocą niebiańskiego natchnienia.

Czytanie jest czwartym, ostatnim czytaniem w Hadrianum. Oracja jest też wzięta z tego sakramenatrza, gdzie następuje po czytaniu z Księgi Powtórzonego Prawa (p. proroctwo trzecie).

Proroctwo szóste

Ez 37,1-14. Zapowiedź powszechnego zmartwychwstania (czytane także jako proroctwo siódme w Wigilii Paschalnej sprzed reform z 1955 r. Jest też jedną z czterech opcji do wyboru jako pierwsze czytanie we Mszy wigilijnej w lekcjonarzu formy zwyczajnej).

Tak powiada Pan Bóg: Z czterech wiatrów przybądź, duchu, i powiej po tych pobitych, aby ożyli. Wtedy prorokowałem tak, jak mi nakazał, i duch wstąpił w nich, a ożyli i stanęli na nogach - wojsko bardzo, bardzo wielkie. I rzekł do mnie: Synu człowieczy, kości te to cały dom Izraela. Oto mówią oni: Wyschły kości nasze, minęła nadzieja nasza, już po nas. Dlatego prorokuj i mów do nich: Tak mówi Pan Bóg: Oto otwieram wasze groby i wydobywam was z grobów, ludu mój, i wiodę was do kraju Izraela, i poznacie, że Ja jestem Pan, gdy wasze groby otworzę i z grobów was wydobędę, ludu mój. Udzielę wam mego ducha po to, byście ożyli, i powiodę was do kraju waszego, i poznacie, że Ja, Pan, to powiedziałem i wykonam.

Oracja

Domine, Deus virtutum, qui collapsa reparas, et reparata conservas: auge populos in tui nominis sanctificatione renovandos; ut omnes, qui sacro baptismate diluuntur, tua semper inspiratione dirigantur.

Panie, Boże Zastępów, który leczysz  to co upadło a uleczone  umacniasz, pomnażaj lud odnowiony w Twym uświęcającym Imieniu, aby wszyscy, którzy zostaną obmyci w wodach świętego chrztu, zawsze kierowali się Twoim natchnieniem.

Czytanie i oracja są umieszczone jako ostatnie, piąte, w Gelasianum vetus.

 

Piotr Chrzanowski