Ten artykuł, tak jak wszystkie teksty na christianitas.org publikowany jest w wolnym dostępie. Aby pismo i portal mogły trwać i się rozwijać potrzebne jest Państwa wsparcie, także finansowe. Można je przekazywać poprzez serwis Patronite.pl. Z góry dziękujemy.

Widząc, że pomyłki w tej materii przytrafiają się także ludziom z liturgią rzymską dość obeznanym i ceniącym jej dawniejszy zwyczaj, postanowiłem napisać kilka słów o wigiliach i oktawach. Ograniczę się jedynie do pięciu największych świąt, tj. takich, które w Kanonie Rzymskim, zarówno w formie dawniejszej, Mszale św. Piusa V, jak i w formie nowszej, Mszale św. Pawła VI, mają własną wersję modlitwy zaczynającej się od słowa Communicantes. Ta własna wersja, to przywołanie tajemnicy Bożej czczonej podczas danego święta. Czytelników, którzy co do zasady uczestniczą w mszach w języku polskim uprzedzam, że uwzględniam tylko te święta, które mają własne warianty Communicantes w łacińskim wydaniu nowszego Mszału. Trzeba od razu zaznaczyć, że są to najstarsze święta chrześcijańskie, bo tylko dla nich znajdujemy te warianty w najstarszych, zachowanych do naszych czasów sakramentarzach. 

Chodzi zatem o Narodzenie (25 grudnia), Objawienie (6 stycznia) i trzy święta cyklu paschalnego: Zmartwychwstanie czyli Wielkanoc, Wniebowstąpienie i Zesłanie Ducha Świętego. W obu formach rytu święta te mają formularze Mszy wigilijnej. W formie dawniejszej, do roku 1960, wszystkie miały oktawę. Wtedy zniesiono je dla Objawienia oraz Wniebowstąpienia i taki układ kalendarza liturgicznego obowiązuje w ostatnim wydaniu Mszału św. Pius V z roku 1962. W ramach reformy liturgii po ostatnim Soborze powszechnym, wraz ze stworzeniem nowej formy rytu rzymskiego i wydaniem odpowiedniej dlań edycji Mszału, zniesiono oktawę Zesłania Ducha Świętego. 

Jak kształtowała się liturgiczna ranga tych świąt?

Według stanu sprzed 1960 roku Wielkanoc  i Zesłanie Ducha Świętego to święta I klasy z oktawą uprzywilejowaną I rangi (duplex I classis cum Octava privilegiata I ordinis), Objawienie - I klasy z oktawą uprzywilejowaną II rangi (duplex I classis cum Octava privilegiata II ordinis) a Narodzenie i Wniebowstąpienie zaś I klasy z oktawą uprzywilejowaną III rangi (duplex I classis cum Octava privilegiata III ordinis). Po zmianach z 1960 wszystkie pozostały świętami I klasy. Wielkanoc i Zesłanie mają Oktawę I klasy, a Narodzenie II klasy. Pozostałe oktawy, jak wspomniano, zostały zniesione.

Tabela pierwszeństwa dni liturgicznych dla nowszej formy rytu rzymskiego na pierwszym miejscu wyróżnia paschalne Triduum Męki i Zmartwychwstania Pańskiego a następnie, w jednym szeregu, w kolejności następstwa w ciągu roku liturgicznego, wymienia cztery pozostałe święta.   

Zacznijmy od formy dawniejszej. Dla Bożego Narodzenia, Objawienia i Wniebowstąpienia na dzień poprzedzający właściwe święto przeznaczony jest jeden formularz mszalny, przy czym Wigilie Objawienie zniesiono w roku 1960. Porządek tych liturgii jest zwyczajnym porządkiem mszalnym. Istotne elementy oficjum brewiarzowego Wigilii jak i jej Mszy odnoszą się do kończącego się właśnie okresu liturgicznego. I tak w Mszy Wigilii Bożego Narodzenia stosuje się prefację zwykłą (w dzień powszedni) lub o Trójcy św. (w niedzielę) bądź, tam gdzie udzielono odpowiedniego zezwolenia, adwentową. W Wigilię Objawienia stosuje się prefację bożonarodzeniową, a w Wigilię Wniebowstąpienia wielkanocną. W Modlitwie eucharystycznej, czyli (wyłącznie) w Kanonie Rzymskim, nie stosuje się własnej modlitwy Communicantes. Prefację święta i własne Communicantes obowiązują dopiero we Mszy w sam dzień świąteczny i przez wszystkie dni oktawy. Oktawa trwa pełne osiem dni. Oznacza to, że włączenie do 1 stycznia dla Bożego Narodzenia, do 13 stycznia dla Objawienia i do następnego po Wniebowstąpieniu czwartku. 

Inaczej wyglądały Wigilie Niedziel Wielkanocy i Zesłania Ducha Świętego. W odniesieniu do tych świąt odwołuję się do okresu sprzed 1955 roku, kiedy wprowadzono pewne istotne zmiany i ostatecznie zatwierdzono wieczorną porę sprawowania pierwszej oraz dokonano znaczących cięć w drugiej z wymienionych  liturgii. I oczywiście do wzorcowego, zgodnego z rubrykami sposobu celebracji.

Otóż obie te Wigilie powinny się zaczynać po sobotnim oficjum nony, czyli w godzinach zdecydowanie popołudniowych. Nona Wielkiej Soboty przynależy jeszcze do surowego i ogołoconego z wszelkich ozodbników oficjum czasu Męki i Śmierci Pana, a nona Wigilii Zesłania korzysta z tekstów okresu Wniebowstąpienia.

W Wigilii Zesłania nie było z oczywistych powodów poświęcenia Paschału. Rozpoczynała się ona od lektury 6 fragmentów Starego Testamentu, z których każdy kończył się oracją celebransa, tak jak w Wigilii Wielkanocnej, w której wtedy czytano 12 proroctw. W obu Wigiliach po czytaniach następowała liturgia chrzcielna i dopiero wraz z jej zakończeniem rozpoczynała się właściwa Msza. W obu przypadkach stosowano prefacje ze święta, z formułą tej nocy / w tym dniu, a także świąteczne Communicantes. Dodatkowo Wielkanoc i Zesłanie miały jeszcze jeden własny wariant tekstowy w Kanonie, związany z liturgią chrzcielną. Chodzi tu o modlitwę Hanc igitur oblationem, w której w szczególny sposób poleceni Bogu zostają nowoochrzczeni. Powyższe obowiązywało przez wszystkie dni oktawy.

Istotną różnicą pomiędzy dwoma opisywanymi przed chwilą Wigiliami było to, że w przeddzień Zesłania Ducha Świętego mszał dopuszczał odprawianie tzw. Mszy cichych lub prywatnych, w których całkowicie pomijano czytania starotestamentalne i liturgię chrzcielną, a do formularza której dodano tekst introitu, jak w każdym innym formularzu mszalnym. Reforma z 1955 roku znosząc obrzędy ściśle wigilijne, ten zwykły formularz ustanowiła jedynym obowiązującym dla każdej Mszy, także uroczystej i śpiewanej. Zostały także zniesione ograniczenia co do pory celebracji tej Mszy. Nie zmieniło to jednak faktu, że nadal należało w niej używać prefacji o Zesłaniu, a także własnego Communicantes i, co dziwne wobec zniesienia liturgii chrzcielnej, własnego Hanc igitur. Jeżeli chodzi o oktawy obu świąt to zaczynając się w sobotę, w sobotę się też kończyły. Wielkanocna noną Soboty Białej a Zesłania noną Soboty Suchych Dni. Niedziele Biała (Przewodnia) i Trójcy św. nie należały już do odpowiednich oktaw. Trzeba powiedzieć, że de facto nie trwały one zatem pełnych ośmiu dni, choć obejmowały osiem formularzy mszalnych przeznaczonych na osiem kolejnych dni.  

Przechodząc do formy nowszej rytu rzymskiego, zajmijmy się najpierw Mszami Wigilijnymi. 

We wszystkich przypadkach uznawane są one za przynależące do obchodu właściwego święta. Z oczywistym wyjątkiem Wigilii Wielkanocnej, na dzień poprzedzający święto przypisane są dwa formularze mszalne, Jeden na mszę poranną z dotychczasowego okresu liturgicznego, drugi, już pod nagłówkiem święta, na Mszę odprawianą, wg rubryki, vespere pridie sollemnitatis sive ante sive post I Vesperas, tzn. wieczorem dnia poprzedzającego uroczystość, przed lub po I Nieszporach. Rubryki ponadto mówią, że należy stosować prefację świąteczną w taki sam sposób jak w samo święto oraz własne Communicantes. Tutaj wyjątkiem jest Wigilia Objawienia, która takiej wzmianki w odniesieniu do tej drugiej sprawy nie zawiera. Wydaje się, że to oczywista omyłka autorów Mszału, bo dla Mszy w sam dzień taka rubryka oczywiscie jest dodana dla wszystkich dyskutowanych uroczystości. Dla święta Zesłania, zarówno dla Mszy Wigilijnej jak i z samego Święta zniesiono własne Hanc igitur. Warto zaznaczyć, że w 2008 roku Benedykt XVI wprowadził uzupełnienia do III wydania typicznego Mszału św. Pawła VI. Jedna z korekt przewiduje, że Mszę Wigilii Zesłania można odprawić z rozbudowanymi czytaniami ze Starego Testamentu, w takim układzie jak podczas Wigilii Wielkanocnej. Należy odczytać wszystkie cztery lekcje podane w Lekcjonarzu.

Własne Hanc igitur jest oczywiście zachowane we Mszy Wigilii Wielkanocy jak i przez oktawę, podobnie jak Communicantes oraz formuła tej nocy / w tym dniu w prefacji. Istotna różnica jest taka, że za ostatni dzień oktawy uznana została Niedziela Biała.

Jeżeli chodzi o oktawę Bożego Narodzenia, to w związku połączeniem jej ostatniego dnia, 1 stycznia, z uroczystością Świętej Bożej Rodzicielki Maryi, zachowane jest bożonarodzeniowe Communicantes, ale rubryki nakazują zamiast prefacji z tego święta, użycie określonej prefacji maryjnej.

Choć moim celem było krótkie opisanie stanu faktycznego bez szczególnych intencji polemicznych, na zakończenie jednak pozwolę sobie na krótki komentarz. Z pewnością nie opowiadam się za jednorazowym, powszechnym powrotem do stanu sprzed 1955 roku. Niemniej uważam, że przywrócenie możliwości celebracji liturgii chrzcielnej podczas Wigilii Zesłania Ducha Świętego oraz przywrócenie oktawy tej uroczystości, jest pilnie konieczne. Mam przekonanie graniczące z pewnością, że wskutek liturgicznej degradacji tego święta, pobożność wielu wiernych wobec Ducha Świętego znajduje ujście w rozmaitych formach pozaliturgicznych, często, niestety, proweniencji niekatolickiej, co niekiedy prowadzi do opłakanych skutków.  

Rzetelnej i uczciwej debaty wymagałoby także przywrócenie oktawy Objawienia oraz anulowanie możliwości przenoszenia tego święta, podobnie jak i Wniebowstąpienia, na niedzielę.  

Piotr Chrzanowski

----- 

Drogi Czytelniku, prenumerata to potrzebna forma wsparcja pracy redakcji "Christianitas", w sytuacji gdy wszystkie nasze teksty udostępniamy online. Cała wpłacona kwota zostaje przeznaczona na rozwój naszego medium, nic nie zostaje u pośredników, a pismo jest dostarczane do skrzynki pocztowej na koszt redakcji. Co wiecej, do każdej prenumeraty dołączamy numer archiwalny oraz książkę z Biblioteki Christianitas. Zachęcamy do zamawiania prenumeraty już teraz. Wszystkie informacje wszystkie informacje znajdują się TUTAJ.