W drugiej połowie XII wieku rozpoczyna się budowa słynnej katedry Notre Dame w Paryżu, świadkiem jej budowy jest kompozytor Magister Leoninus. Potem, gdy katedra już jest zbudowana, powstaje przy niej profesjonalny chór, którego śpiew miał uświetniać sprawowaną w niej liturgię. Schedę po Leoninusie przejmuje na przełomie XII i XIII wieku jego uczeń – Perotin. Działalność ich obu opisuje anonimowy angielski student, który nazywany jest przez badaczy „Anonim IV”[1].

W poprzednim odcinku wspominałam o praktyce komponowania formy organum, polegającej na dodawaniu do melodii chorałowej dodatkowego głosu, prowadzonego równolegle, w kwartach bądź w kwintach, albo też na zasadzie dodania głosu w ten sposób, by wraz z melodią chorałową tworzył wyłącznie konsonanse czyste – prymy, kwarty, kwinty i oktawy. Tu, proszę posłuchać, mamy przykład takiego właśnie opracowania Alleluia justus ut palma:

Tymczasem Leoninus wprowadza nowość polegającą na tym, że głos chorałowy prowadzony jest w dolnym głosie w długich wartościach rytmicznych, a na tym tle rozwija się melizmatyczny głos górny. Oto takie organum duplum, czyli organum dwugłosowe:

Perotin zaś do dwugłosowych organów Leonina dodawał trzeci głos (organum triplum), pisał także czterogłosowe (organum quadruplum). Ponieważ dotychczasowy zapis nutowy nie określał wartości rytmicznych, co przy czterogłosie już groziło chaosem. W związku z tym od tego czasu postanowiono dodać do muzyki modi rytmiczne, czyli te szablony rytmiczne wzięte z poezji greckiej, o czym wspominałam w poprzednim odcinku. Zatem wszystkie górne głosy są związane tym szablonem. Dolny głos, ten chorałowy, idzie zaś na zasadzie bourdonu, czyli trzymanej długiej nuty.

Oto chyba najsławniejsze organum quadruplum Perotina, Viderunt omnes, oparte na graduale ze mszy bożonarodzeniowej, śpiewa zespół Hilliard Ensemble, znany ze swojego miękkiego, angielskiego brzemienia:

A oto drugie, też sławne organum quadruplum Perotina, Sederunt principes, oparte na gradualne z mszy z drugiego dnia Świąt Bożego Narodzenia, czyli z mszy o św. Szczepanie, którego tekst z kolei oparty jest na fragmencie Psalmu 118. Tu wykonanie zespołu The Early Music Consort of London pod dyrekcją Davida Munrowa, moim zdaniem ciekawsze, bardziej zwarte, odrobinę „wojskowe”:

No i jeszcze organum Alleluja nativitas, śpiewa Ensemble Gilles Binchois, dyryguje Dominique Vellard:

A na koniec koniecznie muszę jeszcze przedstawić solowy conductus Perotina Beata viscera, do którego tekst napisał sam Filip Kanclerz – filozof i poeta związany z Sorboną. Conductus, jak pamiętamy z poprzedniego odcinka, napisany jest w całości z inwencji kompozytora, bez zapożyczeń z chorału.

Oto wykonanie zespołu Hilliard Ensemble wraz z dodanymi na tym tle improwizacjami Iana Garbarka, saksofonisty. Niestety nie ma już na youtubie wersji bez tych improwizacji. Zespół Hilliard Ensemble nagrał co najmniej dwie płyty, na której wykonują średniowieczną muzykę sakralną z dodanymi improwizacjami Garbarka. W swoim czasie nagrania te robiły na mnie wielkie wrażenie, dziś uważam je za pretensjonalne i kompletnie nieliturgiczne, raczej z obszaru zjawiska, które nazywam „świeckim sacrum”. 

I wreszcie moje ulubione wykonanie tego conductusu, z dodanym bourdonem:

I już na koniec dziwaczne, ale jednak piękne wykonanie Beata viscera zespołu Graindelavoix, gdzie każdą zwrotkę wykonuje kto inny, oczywiście jest ze śpiewanym bourdonem, no i jedną z nich wykonuje Adrian Sirbu zupełnie na modłę bizantyjską. Od 01:04:30:

Marzy mi się dobre, polskie tłumaczenie tekstu Beata viscera ponieważ tekst ten jest w Polsce mało znany, a jest to najwyższej próby religijna poezja średniowieczna.

Załączam poniżej tekst oryginalny wraz z angielskim tłumaczeniem:

 

Beata viscera  Marie virginis cuius ad ubera rex magni nominis; veste sub altera vim celans numinis dictavit federa Dei et hominis O mira novitas et novum gaudium, matris integrita post puerperium. Blessed flesh of the Virgin Mary, at whose breasts the king of eminent name, concealing, under altered guise, the force of divine nature, has sealed a pact of God and Man O astonishing novelty and unaccustomed joy of a mother still pure after childbirth. Populus gentium sedens in tenebris surgit ad gaudium partus tam celebris: Iudea tedium fovet in latebris, cor gerens conscium delicet funebris, O mira novitas et novum gaudium, matris integrita post puerperium. The people of the nations huddling in the darkness rise up at the joy of so celebrated a birth. Judea nourishes its resentment in the shadows, its heart bearing the knowledge of the fatal crime. O astonishing novelty and unaccustomed joy of a mother still pure after childbirth. Fermenti pessimi qui fecam hauserant, ad panis azimi promisa properant: sunt Deo proximi qui longe steterant, et hi njovissimi qui primi fuerant. O mira novitas et novum gaudium, matris integrita post puerperium. Those who drunk the dregs of the most villanous ferment hasten at the promises of unleavened bread; they are the ones who had long stood close to God and these the newest who were first. O astonishing novelty and unaccustomed joy of a mother still pure after childbirth. Partum quem destruis, Iudea misera! De quo nos argues, quem docet littera; si nova respuis, crede vel vetera, in hoc quem astruis Christum considera. O mira novitas et novum gaudium, matris integrita post puerperium. The birth which you destroy O wretched Judea! of him whom you denounce to us because he teaches the law; if you refuse the new law then believe the old law, in this One, whom you accuse, behold the Christ. O astonishing novelty and unaccustomed joy of a mother still pure after childbirth. Te semper implicas errore patrio; dum viam indicas errans in invio: in his que predicas, sternis in medio bases propheticas sub evangelio. O mira novitas et novum gaudium, matris integrita post puerperium. You entangle yourself always in the ancestral error; as you point the way wandering aimlessly: among those things which you preach you strew into the midst the prophetic foundations, below the gospel. O astonishing novelty and unaccustomed joy of a mother still pure after childbirth. Legis mosayce clausa misteria; nux virge mystice nature nescia; aqua de silice, columpna previa, prolis dominice signa sunt propera. O mira novitas et novum gaudium, matris integrita post puerperium. The mysteries of the Mosaic Law have been closed; the fruit of the mystical rod is unknown to nature; water from a stone, a column leading the way, are early signs for the people of God .  O astonishing novelty and unaccustomed joy of a mother still pure after childbirth. Solem, quem librere, Dum purus otitur In aura cernere visus non patitur, cernat a latere dum repercutitur, alvus puerpere, qua totus clauditur. O mira novitas et novum gaudium, matris integrita post puerperium. Vision does not endure to behold in its radiance the sun, unconcealed, as he rises forth, pure. Let the wholly enclosed womb of the woman delivered of child behold from the side as it is reflected. O astonishing novelty and unaccustomed joy of a mother still pure after childbirth.

 

 

[1] To stąd pochodzi nazwa zespołu Anonimus IV.

 

Antonina Karpowicz-Zbińkowska