W wieku XVI we Francji święci triumfy forma chanson, która staje się prawdziwym arcydziełem. Od strony faktury zyskuje ona najprzeróżniejsze kształty, od skomplikowanej polifonii o całkowicie uniezależnionych, równoprawnych głosach, do czystej homofonii. Specjalnym zaś rodzajem jest chanson programowa, czyli wyrażająca środkami muzycznymi jakieś treści pozamuzyczne (termin „muzyka programowa” w zasadzie stosuje się do muzyki romantycznej, jak np. poemat Noc na Łysej Górze Mussorgskiego czy Karnawał zwierząt Saint-Saënsa itd. itp., ale też zdarzały się utwory programowe i wcześniej, jak np. Cztery pory roku Vivaldiego).

 

Bardzo znaną tego typu chanson jest  ta pt. La, la, la, je ne l'ose dire Pierre’a Certona (ok. 1510-1572), której tekst pierwszej zwrotki w tłumaczeniu na polski brzmi:

 

Chociaż nie chcę, coś wam powiem.

Żyje w naszym mieście człowiek

O żonę potwornie zazdrosny,

Choć rogi mu dawno wyrosły.

Człowiek ten pomaga żonie

W piękne szaty się przystroić

I udaje się z nią razem

Na miłosnych serc podboje.

(tłum. za P. Orawski)

 

Tekst ma więc charakter plotkarski. Muzyka zaś pełni w tym utworze odwzorowanie treści. O ile każda zwrotka jest opracowana homofoniczna, to refren na słowach:

La, la, la, je ne l’ose dire,
La, la, la, je le vous dirai!

jest opracowany w formie imitacji, co świetnie oddaje charakter plotki powtarzanej z ust do ust.

Oto wykonanie zespołu, który specjalizuje się właśnie w interpretacjach XVI-wiecznych francuskich chansons – Ensemble Clement Janequin:

 

 

Najsławniejszym twórcą chansons programowych był Clement Janequin (ok. 1480-1560). Jednym z arcydzieł jego autorstwa jest chanson La guerre ou bataille de Marignano (znana też pod nazwą La Bataille), która, dzięki niesłychanej wyobraźni dźwiękowej autora, licznym parlandom, onomatopejom i innym zabiegom kompozytorskim opisuje stoczoną w roku 1515 bitwę pod Marignano, w której armia francuska użyła przeciwko armii Federacji Szwajcarskiej ostrzału artyleryjskiego na wielką skalę. Proszę zwrócić uwagę jak plastycznie oddano w niej zarówno przygotowania do bitwy sam jej przebieg, tętent koni, dźwięk trąbek, wybuchy, wreszcie ogłoszenie zwycięstwa.

 

 

Co ciekawe, to sam Janequin napisał również mszę na temat własnej chanson – Missa „La Bataille”, oto ona w wykonaniu Ensemble Clement Janequin:

 

 

A to druga, równie sławna chanson: Le chant des oiseaux (pieśń ptaków). Tutaj jest akurat ona nie najlepiej zaśpiewana, ale za to warto zobaczyć filmik z wizualizacją gry pomiędzy głosami, które się wzajemnie imitują:

 

 

Warto tu przytoczyć oryginalny tekst tej chanson, przypomina on nieco znany wierszyk pt. „Ptasie radio”, pełno w nim onomatopei, ale też wspaniale oddaje on wiosenną witalność przyrody:

 

Réveillez vous, coeurs endormis

Le dieu d’amour vous sonne.

À ce premier jour de may,

Oyseaulx feront merveillez,

Pour vous mettre hors d’esmay

 

Destoupez vos oreilles.

Et farirariron fere ly ioly...

 

Vous serez tous en ioye mis,

Car la saison est bonne.

 

Vous orrez, à mon advis,

Une dulce musique

Que fera le roy mauvis

 

Le merle aussi,

Le stournel sera parmi

D’une voix autentique.

Ty, ty, pyty…

Toi, que di tu?

Le petit sansonnet,

Le petit mignon

Qu’est là bas? Passe vilain.

Saincte teste Dieu!

Il est temps d’aller boire.

Tost, tost, au sermon.

Guillemette, Colinette,

sus, maistresse, à la messe,

Saincte Caquette qui caquette,

À Saint Trotin voir saint Robin

Monstrer le tetin

Le doulx musequin,

 

Rire et gaudir c’es mon devis,

Chacun s’y habandonne.

 

Rossignol du boys ioly,

A qui le voix resonne,

Pour vous mettre hors d’ennuy

Vostre gorge iargonne:

Frian, frian, frian...

Fyez regrez, pleurs et souci,

Car la saison l’ordonne.

 

Arrière maistre coucou,

Sortez de no chapitre.

Chacun vous donne au hibou,

Car vous n’estes q’un traistre.

Coucou, coucou...

Par traïson en chacun nid,

Pondez sans qu’on vous sonne.

 

Réveillez vous, coeurs endormis,

Le dieu d’amours vous sonne.

 

A tu absolutnie mistrzowskie wykonanie King’s Singers:

 

 

Kolejna chanson: La chasse – polowanie, ze świetnie oddanym ujadaniem sfory psów i graniem trąbek, w wykonaniu Ensemble Clement Janequin:

 

 

I jeszcze chanson Las on peult juger, również w tym samym wykonaniu:

 

 

A to bardzo liryczna chanson Toutes les Nuits w wykonaniu zespołu Le Poème Harmonique:

 

 

Kolejny kompozytor, twórca francuskiej szkoły chansons to Claudin de Sermisy (ok.1490-1562). Zaprezentuję tylko jedną jego chanson – Joyssance vous donneray, ale za to w dwóch wykonaniach, najpierw Ensemble Clement Janequin:

 

 

Celowo polecam wysłuchać najpierw wykonania klasycznego, bo wykonanie zespołu Graindelavoix, przyćmiewa wszystko inne. Na stronie wydawnictwa Glossa można odsłuchać niezrównane, absolutnie rewelacyjne wykonanie zespołu Graindelavoix.

 

Na koniec nieco później żyjący Claude le Jeune (1528-1600) i jego chanson Reveci venir du printemps (czyż nie przypomina ona kupletów Orfeusza z pierwszego aktu opery Orfeusz Monteverdiego? Zapewne z powodu dwudzielności wersów, ale też i sielskiego charakteru obu utworów):

 

 

Siedmiogłosową chanson Le Jeune’a Sussanne un jour prezentowałam przy okazji odcinka o podwójnym życiu chansons, ale tu jeszcze raz przypominam. Wykonuje Ensemble Clement Janequin:

 

 

I jeszcze równie zachwycająca chanson Je suis deshéritée:

 

 

I wreszcie na koniec chanson Le Jeune’a, w której dopatrzyć się można formy wariacji ostinatowej. Była to forma wywodząca się z ludowych tańców, a polegała ona na tym, że jeden głos wykonywał w kółko jakiś wzór melodyczny, a pozostałe głosy najpierw wykonywały go razem z nim, a potem na tle tego uporczywie powtarzającego się wzorca, wykonywały własne wariacje tej samej melodii, zwykle rozdrobnione rytmiczne (czyli forma ta była syntezą tego co zmienne i tego co stałe). Oto L'autre joun jou m'en anabi de Tholoze à Montréjau, znów w wykonaniu Ensemble Clement Janequin:

 

 

Antonina Karpowicz-Zbińkowska