Zasada całości
Zasada całości mówi, że część zawsze istnieje dla całości, a zatem dobro części jest z zasady podporządkowane dobru całości. Zasada ta ma znaczenie uniwersalne, dotyczy każdej relacji części i całości. Jej szczególne zastosowanie ma miejsce w nauce o przynależności człowieka do całości społecznej. Podane niżej wyjątki z dzieł świętego Tomasza są jedynie skromnym wyborem z jego różnych odwołań do zasady całości. Wyjątki te zostały tak zestawione, aby przeprowadzić nas od ogólnego przypomnienia zasady – przez różne niuanse jej zastosowania do sytuacji społecznej człowieka. Doprowadzają nas do kwestii dobra wspólnego – lecz nią zajmiemy się dalej.
Podstawowe sformułowanie zasady
Summa Theologiae, II-II, 58, 5 c.
Poniższe przypomnienie zasady całości znalazło się w środku odpowiedzi Akwinaty na pytanie czy sprawiedliwość jest cnotą ogólną (w kwestiach o cnocie sprawiedliwości w Sumie Teologii). Z tego powodu zasada została wyrażona wciąż w swym sensie ogólnym – ale już przystosowana do kwestii communitas.
|
Manifestum est autem quod omnes qui sub communitate aliqua continentur comparantur ad communitatem sicut partes ad totum. Pars autem id quod est totius est, unde et quodlibet bonum partis est ordinabile in bonum totius. |
Jest jasne, że wszyscy, którzy mieszczą się w jakiejś wspólnocie, są wobec wspólnoty tak jak części względem całości. Część zaś jest tym, co należy do całości, stąd i każde dobro części daje się przyporządkować do dobra całości. |
Człowiek jako część…
W trakcie rozstrzygnięć dotyczących stopnia obowiązywalności praw ludzkich Akwinata powołuje się na zasadę całości, aby wyprowadzić z niej tezę o przynależności człowieka do wspólnoty – zarówno w tym, kim jest, jak i w tym, co posiada. To z tej przynależności wynika, że sprawiedliwe prawa ludzkie obowiązują człowieka nie tylko zewnętrznie, lecz i w sumieniu.
Summa Theologiae, I-II, 96, 4 c.
|
Cum enim unus homo sit pars multitudinis, quilibet homo hoc ipsum quod est et quod habet, est multitudinis, sicut et quaelibet pars id quod est, est totius. |
Skoro bowiem jeden człowiek jest częścią wielości, każdy człowiek w tym, czym jest i co ma, należy do wielości, tak jak i każda część w tym czym jest należy do całości. |
…nie należy do siebie
Summa Theologiae, II-II, 64, 5 c.
Krótki poniższy tekst, wyjęty z kwestii Sumy Teologii o wadach przeciwnych sprawiedliwości, zdaje się jedynie jeszcze jednym powtórzeniem zasady. Należy jednak zaznaczyć, że tym razem teza o człowieku jako części całości została przypomniana jako jedna z racji odrzucenia dopuszczalności samobójstwa: nie może się pozbawiać życia ten, czyje życie nie należy zupełnie do niego.
|
Secundo, quia quaelibet pars id quod est, est totius. Quilibet autem homo est pars communitatis, et ita id quod est, est communitatis. |
Każda część w tym, czym jest, należy do całości. Każdy zaś człowiek jest częścią wspólnoty, i tak w tym, czym jest, należy do wspólnoty. |
Społeczeństwo jako całość złożona
Summa contra gentiles, IV, 35, 7.
Poniższe odróżnienie pochodzi z części Sumy przeciw poganom, w której autor dyskutuje s herezjami uderzającymi w jedność Bosko-ludzką Chrystusa. Przy tej okazji odróżnia jedność naturalną (np. jedność człowieka) od jedności będącej skutkiem dodania istniejących uprzednio rzeczy. Odróżnienie to niuansuje podawaną wyżej myśl o podporządkowaniu człowieka-części względem społeczeństwa-całości: to podporządkowanie nie ma charakteru zależności poszczególnych komórek względem organizmu.
|
Fit autem unum ex multis, uno quidem modo, secundum ordinem tantum: sicut ex multis domibus fit civitas, et ex multis militibus fit exercitus. Alio modo, ordine et compositione: sicut ex partibus domus coniunctis et parietum colligatione fit domus. Sed hi duo modi non competunt ad constitutionem unius naturae ex pluribus. Ea enim quorum forma est ordo vel compositio, non sunt res naturales, ut sic eorum unitas possit dici unitas naturae. |
Jeden sposób tworzenia się jednego z wielu ogranicza się do porządku: tak jak z wielu domów powstaje państwo i jak z wielu żołnierzy powstaje oddział. W inny sposób [jedno tworzy się z wielu] przez porządek i połączenie: tak jak z połączonych części domu i z powiązania ścian powstaje dom. Lecz te dwa sposoby nie odnoszą się do ustanowienia jednej natury z wielu. Te bowiem, których formą jest porządek lub połączenie, nie są rzeczami naturalnymi, których jedność mogłaby być nazwana jednością natury. |
Część, która pozostaje podmiotem
Sententia libri Ethicorum, I, 1, 5.
Tomasz, jak widzieliśmy wyżej, jest bardzo zdecydowany w nazywaniu człowieka częścią wspólnoty. Jednak równie mocno podkreśla – tutaj w toku komentowania Etyki Nikomachejskiej Arystotelesa – że całość społeczna posiada wyłącznie jedność „porządku”, a nie jedność organizmu. Nie mamy podstaw, by redukować to ujęcie do nowożytnego kontraktualizmu – zwłaszcza że gdzie indziej Tomasz podkreśla naturalność więzi społecznych. Jednak na pewno Tomaszowe rozumienie jedności społecznej jest dalekie i od kolektywistycznego pojmowania jej jako „masy”, i od skrajniejszych postaci organicyzmu.
|
Sciendum est autem, quod hoc totum, quod est civilis multitudo, vel domestica familia habet solam ordinis unitatem, secundum quam non est aliquid simpliciter unum; et ideo pars huius totius potest habere operationem, quae non est operatio totius, sicut miles in exercitu habet operationem quae non est totius exercitus. Habet nihilominus et ipsum totum aliquam operationem, quae non est propria alicuius partium, sed totius, puta conflictus totius exercitus. Et tractus navis est operatio multitudinis trahentium navem. |
Należy zaś wiedzieć, że ta całość, którą jest zbiorowość obywatelska lub domowa rodzina, ma jedynie jedność porządku, zgodnie z którą nie jest czymś wprost jednym; i dlatego część tej całości może posiadać działanie, które nie jest działaniem całości, tak jak żołnierz w oddziale ma działanie, które nie należy do całego oddziału. Niemniej i ta całość ma takie działanie, które nie jest właściwe którejś części – lecz [jest właściwe] części, jak na przykład zderzenie całego oddziału. A ciągnienie statku jest działaniem wielości ciągnących statek. |
Część za całość
Summa Theologiae, I, 60, 5 c.
Jednak żadne niezbędne precyzacje w rozumieniu jedności społecznej – odróżnienie jej od jedności organicznej – nie umniejszają u Akwinaty przekonania, że to z pojmowania człowieka jako części wynika uzasadnienie dla tego, żeby wystawiał on swoje życie dla ochrony całości społecznej. We fragmencie podanym niżej – pojawiającym się wewnątrz kwestii Sumy Teologicznej o aniołach – mówi się zresztą akurat o uzasadnieniu cnoty obywatelskiej, a nie o przymusie prawnym.
|
Videmus enim quod naturaliter pars se exponit, ad conservationem totius, sicut manus exponitur ictui, absque deliberatione, ad conservationem totius corporis. Et quia ratio imitatur naturam, huiusmodi inclinationem invenimus in virtutibus politicis, est enim virtuosi civis, ut se exponat mortis periculo pro totius reipublicae conservatione; |
Widzimy bowiem, że z natury część wystawia się dla zachowania całości, tak jak rękę bez zastanowienia wystawia się na uderzenie dla zachowania całego ciała. A ponieważ rozum naśladuje nature, taką skłonność znajdujemy w cnotach politycznych; należy bowiem do cnotliwego obywatela to, że się wystawia na niebezpieczeństwo śmierci dla zachowania całości rzeczpospolitej. |
Tomasz z Akiwnu
Tłum i opr. Paweł Milcarek
