Jeśli ktoś jest ciekawy jak doszło do porozumienia marszałka Rydza-Śmigłego i Ribbentropa, jak wyglądała defilada zwycięstwa na Placu Czerwonym i w jaki sposób zniszczono połączone siły niemiecko-polskie pod Kurskiem lub jak wyglądało życie w Polskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, powinien zajrzeć do powieści Powroty Adama Pietrasiewicza i Wojciecha Bogaczyka, wydanej w serii Narodowego Centrum Kultury „Zwrotnice czasu. Historie alternatywne”.

Do książki tej warto zajrzeć niezależnie od tego czy jest się zwolennikiem tego typu literatury czy też nie. Świat przedstawiony jest w niej pełny, rzeczywisty. Można powiedzieć, że te ponad pięćset stron zostało przez autorów dobrze wykorzystane. Alternatywna historia II wojny światowej przedstawiona przez Pietrasiewicza i Bogaczyka wciąga, budzi ciekawość – pomimo wątpliwości politycznych i moralnych stajemy po stronie Polaków, którzy tam walczą. Choć z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że to nie jest tak do końca ich wojna. Czy jednak ta rzeczywista była „naszą wojną” w takim zakresie jak to sobie nie raz opowiadamy?

Poza sprawnością literacką dająca wartką opowieść książka wydaje się mieć jeszcze inny cel – można go nazwać polemicznym. Rozdziały wprowadzające, jak i łącznik pomiędzy czasami („wracacz” – rodzaj lampy Aladyna działającej jak wehikuł czasu) mają charakter baśniowy, co pozwala zachować czytelnikowi pewien dystans względem opowieści – oto bawimy się tylko konwencją i nie tworzymy innego świata tak jakby on miał istnieć, ale chcemy się przyjrzeć konsekwencjom pewnych opinii na temat historii Polski. Powieść jest w tym przypadku rodzajem narzędzia, dzięki któremu testowane są głosy dzisiejszych tzw. „realistów” wytykających przedwojennym władzom polskim błędy polityczne – odrzucenie propozycji III Rzeszy w sprawie Gdańska, autostrady eksterytorialnej i sojuszu przeciwko Rosji Radzieckiej.

A jednak Polska w tej historii alternatywnej ponosi jeszcze większą klęskę i straty niż to miało miejsce w historii jaką znamy. Boleśnie trafne jest zdanie znalezione w dodatku do powieści na końcu książki. Autorzy tłumaczą się tam z założeń historycznych i militarnych przyjętych w konstruowaniu dziejów alternatywnych: „Czy Niemcy przy pomocy Polski mogły wygrać tę wojnę? Uważamy, że mogły, jeśli pobiłyby USA, zanim te weszłyby w posiadanie broni nuklearnej.” Z kart powieści „wiemy”, że nie zdążyły.

Można zresztą dopytywać – czy dzisiejsi „realiści” chcieliby żyrować niemieckie zbrodnie? Czy wobec tego nie powinni analogicznie całkowicie usprawiedliwiać realizmu Polaków, którzy z pełnym zaangażowaniem weszli w system komunistyczny i dołączyli do katów ze wschodu w wojnie przeciw własnemu narodowi?

Ten wątek zaangażowania w zbrodnie wojenne jest opisany w powieści bardzo na korzyść Polaków. Należałoby jednak opisać go całkowicie pesymistycznie – skoro nawet w powieściowej rzeczywistości nasi generałowie poszli na szubienicę po procesach w Norymberdze. Jest niemal pewne, że część Polaków zostałaby wciągnięta w zbrodnie w stopniu jakiego dziś nie bylibyśmy w stanie zaakceptować. Dość łatwo wyobrazić sobie konsekwencje takich wydarzeń dla dzisiejszej tożsamości Polaków. Skoro obecnie próbuje się kompromitować hasła patriotyczne, to tym bardziej byłyby one kompromitowane wobec przeszłości Polski nazistowskiej. Być może w ogóle patriotyzm byłby utracony. Gdyby oczywiście Polska i Polacy w ogóle dziś jeszcze istnieli.

Mocną stroną powieści Powroty jest zakorzenienie opisywanych wydarzeń w kontekście społecznym, w konsekwencjach dla życia zwykłych Polaków (widzimy to przez pryzmat głównego bohatera). Wydarzenia polityczne nie są tu tylko wypreparowanymi puzzlami, poza którymi wszystko byłoby jak jest, ale wywracają one całe życiorysy – zmieniają nie tylko „zawsze coś” jak piszą autorzy, ale zmieniają wszystko.

 

Tomasz Rowiński  

 

---

A. Pietrasiewicz, W. Bogaczyk, Powroty, NCK, 2013 Warszawa