Pobierz pdf

W swojej filologiczno-historycznej analizie, opublikowanej w 1936 r. na łamach czasopisma „Ephemerides liturgicae” Erik Peterson dowodzi, że określenie perfidia iudaica nie oznacza wiarołomstwa Żydów, lecz wyłącznie ich niewiarę. Żydzi bowiem, jako lud Przymierza, nie rozwiązali stosunku prawnego, leżącego u podstaw wiary chrześcijańskiej, a zatem nie „złamali wiary”. Ich wina, podobnie jak wina heretyków, do których pierwotnie stosował się termin perfidia, polega raczej na odstąpieniu od ciągłości wiary.

Powodem, dla którego perfidia iudaica znalazła się w oficjalnej wielkopiątkowej modlitwie Kościoła była, według Petersona, błędna interpretacja tego sformułowania, pochodząca z IX w. z terenów Galii. Jednocześnie zmianie uległy rubryki, które pomijały wezwania i gesty, towarzyszące wcześniej tej modlitwie. Teolog przypuszcza także, że bardziej od politycznego antysemityzmu, za zniekształcenie sensu modlitwy za Żydów odpowiadająwschodnie improperia, które wprowadziły do niej obcego, emocjonalnego ducha.

Dyskusje nad modlitwą Pro perfidis Iudaeis, do których Peterson dołączył niniejszym artykułem, trwały wśród liturgistów od lat 20. XX wieku. W 1959 r. papież Jan XXIII usunął z modlitwy za Żydów określenie perfidia iudaica, jednak w Mszale z 1962 r. pozostały terminy, mówiące m.in. o ich zaślepieniu. W 1970 r. z inicjatywy Pawła VI modlitwa zyskała więc nowe brzmienie, które dziś obowiązuje dla formy zwyczajnej rytu rzymskiego, zaś w 2008 r. papież Benedykt XVI ogłosił wersję dla formy nadzwyczajnej.

Pomimo usunięcia zapisu o żydowskim wiarołomstwie artykuł Petersona nie stracił na swej aktualności. W reakcji na modlitwę z 2008 r. niektóre środowiska żydowskie orzekły, że wyraża ona koncepcję „dialogu”, który w rzeczywistości ma na celu nawrócenie Żydów na katolicyzm, co  w sposób oczywisty jest dla nich nie do przyjęcia (Assemblea Rabinica Italiana, 06.02.2008). Z drugiej strony, wielu katolików nadal przypisuje Żydom specyficzny, tj. wyłączny dla tego ludu, opór wobec prawdy. Szczegółowe dociekanie Petersona pokazuje tymczasem, że historycznie stosunek Kościoła do ludu Starego Testamentu nie sytuował się na poziomie moralnej winy, za którą należałoby liturgicznie zadośćuczynić, lecz na poziomie wspólnej obu ludom wiary (fides), w świetle której perfidia iudaica jest tym, co per-fidem – co przeciwstawia się wierze.

MGH

 

 

Perfidia iudaica

Erik Peterson

 

Jak wiadomo, w liturgii Wielkiego Piątku Kościół Święty modli się za Żydów: Oremus et pro perfidis Iudaeis: ut Deus et Dominus noster auferat velamen de cordibus eorum; ut et ipsi agnoscant Iesum Christum, Dominum nostrum [Módlmy się i za Żydów wiarołomnych: niech Bóg i Pan nasz zdejmie zasłonę z ich serca, aby i oni poznali Jezusa Chrystusa Pana naszego^[1]].

Rubryka brzmi: Non respondetur Amen, nec dicitur Oremus, aut Flectamus genua, aut Levate, sed statim dicitur: Omnipotens sempiterne Deus, qui etiam iudaicam perfidiam a tua misericordia non repellis, exaudi preces nostras, quas pro illius populi obcaecatione deferimus; ut, agnita veritatis tuae luce, quae Christus est, a suis tenebris eruantur. Per eundem Dominum. R. Amen [Nie odpowiada się Amen, nie mówi się Módlmy się, ani Klęknijmy, ani Powstańcie, ale od razu: Wszechmogący, wieczny Boże, który nawet wiarołomnych Żydów nie odrzucasz od swego miłosierdzia, wysłuchaj próśb naszych, jakie zanosimy za ten naród zaślepiony, aby uznając światło prawdy, którym jest Jezus Chrystus, wyrwał się ze swoich ciemności. Przez tegoż Pana. Odp. Amen].

Jak należy rozumieć słowa perfidia oraz perfidus w odniesieniu do Żydów? Czyżby rację miał Leon Bloy, który w rozdziale 24 książki Le salut par les Juifs^[2] mówi o canaillerie profonde et parfaite [głębokim i doskonałym łotrostwie], a także o scélératesse en abime que la précision^[3] liturgique a désignée sous le nom très particulier de perfidie juive [bezmiernej przewrotności, której precyzja liturgiczna nadała szczególne miano żydowskiego wiarołomstwa]? Czyżby perfidia w tekście liturgii oznaczała to samo, co owa perfidie?

Sprawdźmy najpierw przekłady liturgii na europejskie języki narodowe. W duńskim przekładzie Messhogen paa Latin og Dansk^[4] czytamy: Lad os ogsaa bede for de troloese Ioeder oraz som end ikke udelukker de troloese Ioeder fra bin Barmhjertighed. Z przekładów niemieckich warto zwrócić uwagę na tłumaczenie A. Schotta i B. Bihlmeyera, zawarte w rzymskim mszaliku niedzielnym Römisches Sonntags-Messbuch. Brzmi ono: Módlmy się także za wiarołomnych Żydów oraz: Ty nawet wiarołomnych Żydów nie odrzucasz od swego miłosierdzia. Tak samo brzmi przekład H. Fischera w Mszale Rzymskim, wydanym przez Missionsdrukerei Steyl oraz w mszaliku niedzielnym, przełożonym przez Ch. Kunza, który ukazał się w wydawnictwie F. Pustet^[5]. Również L. V. Mayr w Die heilige Karwoche^[6] użył słowa wiarołomny. Nieznaczną modyfikacją jest użycie terminu niewierny zamiast wiarołomny, który znajdujemy u W. Frunktkego w Einheits messbuch fuer Gemeinde, Verein und Schule^[7]. Inne przekłady niemieckie wyrażają natomiast próbę wywiedzenia słów perfidia i perfidus ze szczególnej sytuacji Żydów. I tak, w szeroko rozpowszechnionym dziele G. M. Pachtlera Das Buch der Kirche von Palmsonntag bis zum weissen Sonntag^[8] czytamy: Módlmy się także za zatwardziałych Żydów oraz ...który nawet nieugiętych^[9] Żydów nie odrzucasz od swojego miłosierdzia. Placidus von Spee w pracy Der heilige Karfreitag^[10] oraz J. B. Heinrich w swoim przekładzie L’année liturgique P. Guérangera^[11] niewątpliwie przejęli tłumaczenie Pachtlera. Jednak nawet i sam Pachtler wydaje się nie być całkiem oryginalny. Już w Heilige Karwoche A. Mazzinelliego, przełożonym przez I. Webera^[12] znajdujemy interpretujące określenie nieugięty. O ile w języku niemieckim perfidus tłumaczy się powszechnie jako wiarołomny^[13], niewierny, a okazjonalnie jako nieugięty^[14] i zatwardziały, to H. Müller w Die feierliche Gottesdienst in der Karwoche^[15] – w odróżnieniu od pozostałych tłumaczy – słowo perfidus przełożył jako niewierny, a perfidia jako niewiara. Nie umiem odpowiedzieć na pytanie, czy jego przekład wywarł wpływ na innych tłumaczy.

W angielskim przekładzie F. Cabrola Liturgical Prayer Book^[16] modlitwa Wielkiego Piątku brzmi: Let us pray also for the perfidious Jews oraz Who deniest not the mercy even to the perfidious Jews. Francuskie tłumaczenie w Mszale Desclée mówi o Juifs perfides, podobnie jak przekład zawarty w Livre du chrétien^[17]. Tłumaczenie to jest wsparte autorytetem P. Guérangera z książki L’année liturgique^[18]. Przekład holenderski z Missale Romanum^[19] brzmi: Laat uns bidden ook voor de trouwelooze Ioden (gdzie trouweloosheid znaczy perfidia). We włoskim przekładzie Parrocchiano Romano^[20] zdanie to brzmi: Preghiamo anche per i perfidi Giudei oraz Iddio, che anche la perfidia giudaica dalla vostra misericordia non allontanate. Natomiast kardynał I. Schuster w swoim Liber sacramentorum^[21] przełożył je jako: Preghiamo pure per gl’infedeli Giudei oraz Che nella tua misericordia non discacci neppur gli stessi Giudei. Co ciekawe, niemiecki tłumacz dzieła kard. Schustera^[22], któryw wielu miejscach nie stosuje się do oryginału, wyrażenie infedeli Giudei postanowił oddać terminem wiarołomni Żydzi. Szwedzki przekład Latinskt-Svenskt Missale^[23] wyrażenie perfidi Iudaei oddaje przez de trolösa iudarna. Tekst hiszpański w Missal de Cuaresma y Semana santa autorstwa A. Gubianasa^[24] mówi o los pérfidos judios oraz o perfidia iudaica. Tłumaczenie flamandzkie Het Volksmisboek F. de Wyelsa i W. van de Kampa^[25], podobnie jak przekład holenderski, używa określeń trouwelooze Ioden i trouwelooskeid.

Powyższe przykłady powinny wystarczyć. Ilustrują one trzy zasadniczo odmienne sposoby tłumaczenia słowa perfidia i perfidus z tekstu liturgicznego na nowożytne języki europejskie. Najszerzej rozpowszechnione i najbardziej popularne tłumaczenie słowa perfidus to niewierny, wiarołomny, perfidny. Następnie, w łacińskim słowie perfidus próbuje się dostrzec szczególną sytuację religijną narodu żydowskiego i nadać mu sens słowa nieugięty lub zatwardziały^[26]. Trzecie tłumaczenie, które znalazłem tylko raz w tekście niemieckim i raz w tekście włoskim, słowo perfidia tłumaczy jako niewiarę. Powiedzmy od razu: zaproponowane przez przenikliwego kardynała Mediolanu^[27] tłumaczenie perfidus jako infidelis uważam za jedynie słuszne, nawet jeśli w przekładach na języki narodowe pojawia się nader rzadko^[28].

Liczne dzieła Ojców Kościoła potwierdzają tezę, że w literaturze chrześcijańskiej perfidia nabrała sensu słowa niewiara, a perfidus używa się jako synonimu słowa niewierny^[29]. W tym kontekście pierwsze nasuwa się dzieło Tertuliana De spectaculis, w którym czytamy: Vis et pugilatus et luctatus? Praesto sunt, non parva et multa, aspice impudicitiam deiectam a castitate, perfidiam caesam a fide, saevitiam a misericordia contusam, petulantiam a modestia adumbratam, et tales sunt apud nos agones, in quibus ipsi coronamur^[30][Chcecie walk i pojedynków ? Chrześcijaństwo je wam daje pod dostatkiem. Tutaj nieczystość jest pokonana przez czystość, niewiara zgładzona przez wiarę, okrucieństwo uśmiercone przez miłosierdzie, a zuchwalstwo zakryte skromnością. Takie są nasze walki, za które zdobywamy koronę]. H. Kellner w swoim przekładzie Tertuliana^[31] sformułowanie perfidiam caesam a fide oddał jako niewiara zwyciężona przez wiarę. Teoretycznie,możliwe byłoby jednak tłumaczenie zwyciężenie niewierności przez wierność, co kładłoby nacisk na moralny, a nie duchowy walor walki, i – jak jeszcze dalej pokażemy – mogłoby wskazywać, że słowo perfidia zmieniło znaczenie. Tertuliana lepiej zatem pominąć jako niepewne źródło synonimiczności perfidii i niewiary.

Niepodważalne dowody synonimicznego używania tych słów znajdujemy dopiero u Cypriana^[32]. Jego teksty pozwalają ponadto prześledzić proces wspomnianej zmiany znaczenia. W rozdziale 17 De unitate św. Cyprian mówi o multorum nimia et abrupta perfidia^[33][nadzwyczajnej i zgubnej bezbożności wielu]. Przekład J. Baera^[34] wyraz perfidia oddaje jako odstępstwo. W dziele tym mowa jest o niewierze, która wystąpiła w ostatnich czasach^[35]i która nie jest jedynie incredulitas [niedostatkiem wiary], przeciwstawionym fides [wierze], ale – jako schizma – jest także perfidią, co w rzeczywistości prowadzi do pojęcia odstępstwa. Tego samego rozwoju znaczeniowego dowodzi rozdział 21 tegoż dzieła, gdzie o wyznawcy (confessor), który opuścił Kościół, mówi się, że fidem primam perfidia posteriori mutaverit^[36][zamienił wiarę, którą miał na początku na późniejsze odstępstwo]. Również i tutaj pojęcia perfidia używa się w sensie polemicznym wobec tych, którzy opuścili Kościół i jego fides. Otóż taki sposób używania słowa perfidia w stosunku do schizmatyków zakłada, że fides nie polega wyłącznie na credulitas. Fides konstytuuje^[37] bowiem stosunek prawny. Toteż, kiedy w rozdziale 26 De unitate mowa jest o tym, że przemija nie tylko jednomyślność, lecz również i siła wiary, święty biskup jako przyczynę zaniku wskazuje brak świadomości, że incredulitas ventura supplicia et statuta perfidis aeterna tormenta^[38][brak świadomości cierpień przygotowanych dla tych, którzy nie uwierzyli i wiecznych mąk dla odstępców]. Oczywiście, znaczenie słowa perfidus u Cypriana jest pokrewne słowu incredulus^[39], jednak zrównanie ich ze sobą byłoby przesadą: perfidus różni się od incredulusa tym, że ów pierwszy rozwiązał leżący u podstaw wiary węzeł prawny^[40] i jako schizmatyk przystąpił do innego zgromadzenia. Podobnie teżdzieci tych, których określa się mianem lapsi [upadli^[41]] w dzień sądu powiedzą: my sami niczego złego nie uczyniliśmy – perdidit nos aliena perfidia^[42][to odstępstwo tamtych nas zgubiło]. Co do samych lapsi, którzy wyrzekli się wiary bez żadnego przymusu fizycznego, stosuje się zasada: Non fides congressa cecidit, sed congressionem perfidia praevenit^[43][Upadli nie dlatego, że ich wiara została zwalczona, ale dlatego, że nie było jej przed walką]. Lapsus^[44], podobnie jak schizmatyk, narusza leżący u podstaw fides stosunek prawny. Toteż zarówno schizmatyk, jak lapsus^[45] są perfidi w rzeczywistym sensie tego słowa. Kiedy więc św. Cyprian w Liście 74, oburzony uznawaniem chrztu heretyków, wybucha lamentem: Si sic honor Deo datur… succumbat et cedat ecclesia haeretis, lux tenebris, fides perfidiae^[46][Jeśli tak ma być czczony Bóg…, raczej oddajmy Kościół heretykom, światło ciemościom, wiarę odstępstwu], staje się jasne, że perfidia, o której tu mowa, jest perfidią [odstępstwem] heretyków, przeciwstawioną fides Ecclesiae [wierze Kościoła]. Termin perfidia wyraża^[47] zatem bezprawność heretyckiej fides. Widać to wyraźnie w Liście 72^[48], gdzie jest mowa o tych qui presbyteri aut diaconi vel in ecclesia catholica prius ordinati fuerint et postmodum perfidi ac rebelles contra ecclesiam steterint, vel apud haereticos… profana ordinatione promoti sint [którzy w Kościele zostali wyświęceni na kapłanów lub diakonów, a potem jako buntownicy lub odszczepieńcy powstali przeciw niemu lub którzy od heretyków odebrali święcenia]. Zatem określenie perfidi, użyte obok określenia rebelles, wyraża tu bezprawność wiary heretyckiej, schizmatyckiej^[49]. Na podstawie tego zestawienia odrzuca się wyświęcanie heretyków: Non tamen debet in domo fidei perfidia promoveri^[50][W domu wiary nie należy odstępcom nadawać żadnych godności], ponieważ w ich przypadku nihil est apud illos nisi perfidia^[51] et blasphemia^[52][wszystko jest błędnowierstwem i bluźnierstwem]. Co zaś do chrztu, jakiego udzielają, wolno nam zapytać: Quae est haec aqua mendax ac perfidia?^[53][Cóż to za woda oszukańcza i heretycka?]. Bezprawność heretyckiej fides pobrzmiewa we wszystkich wypowiedziach na temat perfidii. Podobnie jak wszystkie czynności sakralne heretyków, przynależy ona do sfery profanum, a ich samych czyni świętokradcami^[54]. Tak oto widzimy jasno, że to walka z herezją i schizmą pociągnęła za sobą zmianę znaczenia słowa perfidia, na zawsze je wiążąc z chrześcijańską fides^[55] i doprowadzając do trwałego przeciwstawienia perfidii wierze^[56], nawet po ustaniu refleksji nad bezprawnością schizmatyków i heretyków.

W ten sposób zatem doszło do ogólnej zmiany znaczenia słowa perfidus w niewierny[57], które możemy dostrzec już w pismach Cypriana. Owej przemiany znaczenia dowodzą takie fragmenty, jak ten z De mortalitate^[58], gdzie mówi się: Deus tecum loquitur, et tu mente incredula perfidus fluctuaris? [Bóg do ciebie przemawia, a ty niedowierzasz, wahasz się?], w których wątpliwości^[59] przeciwstawione są wierze. Zdanie z rozdziału 15 De mortalitate^[60], które brzmi: Datur velocius tutela fidentibus, perfidis poena [Dla tych, którzy wierzą, śmierć wczesna jest zabezpieczeniem dla niewiernych zaś karą], poprzez wyraźne przeciwstawienie fidere i perfidus, wskazuje, że przemiana znaczenia perfidus w niewierny, w sensie niemający wiary, jest obecne już u Cypriana. Potwierdza to także wzmianka z Ad Demetrianum^[61], gdzie czytamy: Quae tunc erit fidei gloria, quae perfidiae, cum iudicii dies venerit, quae laetitia credentium, quae maestitia perfidorum [W tym strasznym dniu, jakiż będzie triumf wierzących, jakaż kara dla niewierzących]. Warto zauważyć, że w tym fragmencie słowo perfidus zostaje przeciwstawione słowu credens^[62], podczas gdy w De mortalitate jego antonimem jest fidens. Czynny aspekt przymiotnika perfidus jest na tyle wyraźny, że pobrzmiewa zarówno w określeniu niewierny, jak i niewierzący. 

Jest rzeczą w pełni uzasadnioną, aby po przedstawieniu sposobu używania słów perfidia i perfidus u Cypriana, przyjrzeć się Martyrium Montani et Lucii, ponieważ autor tego tekstu, jak pokazał Franchi de’ Cavalieri^[63], wiele przejął od Cypriana. W owych aktach męczenników^[64] czytamy: Nec vos perfidia lapsorum destruat ad ruinam [Aby niewiara tych, którzy się poddali nie strąciła was ku upadkowi], co pozwala nam uchwycić, zarysowany już u Cypriana, związek między increduli i perfidi. Warto prześledzić ten związek w literaturze pseudo-cypriańskiej^[65].

Nieprzypadkowo, w piśmie Pseudo-Cypriana Adversus Iudaeos, które w spisie z Cheltenham figuruje jako dzieło Cypriana^[66], mowa jest o perfidii Żydów: O duritia nova (Żydów), o audacia singularis, o perfidia cruenta^[67][Jakaż niesłychana nieczułość, jakież szczególne zuchwalstwo, jakaż okrutna niewiara], a sami Żydzi zostali nazwani perfidi coloni^[68][niewiernymi osiedleńcami]. W drobnym tekście Ad Vigilium episcopum de iudaica incredulitate, również przypisywanym Cyprianowi, a w rzeczywistości będącym datowaną na przełom III i IV wieku^[69] przedmową Celsusa Afrykańczyka do łacińskiego przekładu dialogu Arystona z Pelli przeciwko Żydom, czytamy o innata^[70] patrum inreligiosa perfidia [wrodzonej bezbożności] Żydów^[71], a Izrael zostaje nazwany perfidus populus^[72][bezbożnym ludem], ewentualnie perfida gens^[73][bezbożnym rodem]. O ile się nie mylę, w tej, skierowanej przeciwko Żydom, pseudo-cypriańskiej literaturze z przełomu III i IV wieku, po raz pierwszy jest mowa o perfidii Żydów albo perfidia Iudaei. Wiadomo jednak, że Żydzi, w przeciwieństwie do heretyków, schizmatyków i lapsi, nie rozwiązują stosunku prawnego, leżącego u podstaw wiary chrześcijańskiej. Wyrażenia perfidus Iudaeus i perfidia Iudaeorum odnoszone są do nich w – występującym już u Cypriana – najogólniejszym sensie incredulus i incredulitas z wyraźnym z akcentem na czynny aspekt tego określenia^[74] z drugiej strony jednak związek słów perfidus i perfidia znajdujemy u Hilarego: Per speciosum pacis nomen in unitatem perfidiae subrepsimus^[75][Pod pretekstem pokoju jednomyślnie popadamy w odstępstwo]. U Hilarego znajdujemy także inne powiązanie: Ariorum perfidia^[76], które w takim lub innym brzmieniu (np. Arriana perfidia)^[77] świadczy o trwałym przełomie w literaturze patrystycznej. I tak Hieronim pisze: …nisi ut Origenem suae ostendat fidei, id est Arianae perfidiae [...jak tylko pokazując wiarę Orygenesa, to jest herezję ariańską]^[78]; Agapit: Arrianam… perfidiam^[79]; Paulin:  Arianae perfidiae^[80]; Lucyferiusz z Cagliari: Arrianam perfidiam^[81]; Gaudenty: Arianam perfidiam i Arianae perfidiae^[82]; Hydacjusz: Effectus apostata de fide catholica in Arianam dictus est transisse perfidiam^[83][Mówi się, że jako apostata porzuca wiarę katolicką, przyjmując ariańską herezję]; Sulpicjusz Sewer^[84]; Izydor:  Arianae perfidiae^[85]; Wenancjusz Fortunat: Arianorum perfidia^[86].

Przytoczenie dowodów na występowanie związku Arriana perfidia było konieczne, ponieważ wcześniej wskazywaliśmy, że perfidia jest rodzajem oficjalnego epitetu, określającego Żydów, powyższe przykłady zaś dowodzą, że tego samego wyrażenia można używać także w odniesieniu do Arian^[87]. W rzeczywistości zatem nie może być mowy o jakimkolwiek uszczegółowieniu czy jednoznacznej charakterystyce za pomocą tego określenia. Oprócz Arian, także i inne herezje posądzano o perfidię^[88]. I tak np. Damazy pisał: Macedonianos, qui de Arii stirpe venientes non perfidiam mutavere, sed nomen^[89][...Macedonian, którzy pochodząc z korzenia Ariusza, zmienili nie odstępstwo, lecz nazwę]. Posądzano o nią także sabelian^[90] i zwolenników Akacjusza: Acacium delinquentem, sinceramque communionem divini sacramenti studentem miscere cum perfidis, secundum synodum, qua haec est damnata perfidia, non oportebat excludi?^[91] [Czyż nie należało wykluczyć występnego Akacjusza, który, jak stwierdził synod, do komunii boskiego sakramentu pragnął przyłączyć odszczepieńców, co jest jakże godną potępienia herezją?]. Cyryl zaś pisał: Praeter hanc autem fidem alia prorsus Nestrorii probatur esse perfidia^[92][Poza zaś tą wiarą całkiem inną okazała się być herezja Nestoriusza] (w tekście greckim ostatnie słowa brzmią: έτέρα δέ παντελής παρά ταυτην ή Νϵστοριου κακoδoξϊα^[93]), a św. Beda w taki oto sposób może powiedzieć o Pelagiuszu: Venena suae perfidiae longe lateque dispersit^[94][Truciznę swej herezji roztoczył wzdłuż i wszerz].

Przy okazji tych rozważań powiązanie żydowskiejniewiary z terminem perfidia zostało zarysowane już w sposób bardziej wyrazisty. U Ambrożego w Ad Psalmum 43 czytamy: Electae sunt gentium nationes, ut destruetur perfidia Iudaeorum^[95][Wybrane są narody pogan, aby niewiara Żydów została zgładzona]. Podobnie też pisze Hieronim w In Hieremiam^[96]. Rufin w swoim przekładzie De principiis^[97] pisze: Primo quidem vocaturum Israhel, secundo vere etiam gentes post perfidiam populi Israhel^[98][Najpierw, aby powołać Izrael, później, aby powołać pogan, skoro lud Izraela okazał niewiarę]. Maksym z Turynu poucza Żydów: Utinam haberetis odorem fidei Abrahae et non perfidiae vestrae^[99][Obyście mieli zapach Abrahamowej wiary, a nie waszą niewiarę]. Wydaje się, że określenie to pojawia się szczególnie często u Kasjodora, na co wskazuje jego interpretacja Psalmu 45^[100], gdzie perfidia Żydów zostaje przeciwstawiona credulitas gentes^[101][zawierzeniu pogan]. Również u Grzegorza Wielkiego często jest mowa o żydowskiej perfidii. Tak np. w homiliach do Ewangelii^[102], a także w Moraliach, gdzie mowa o perfidiae nox [nocy niewiary] Żydów^[103] z użyciem określenia, odnoszącego się być może do liturgicznej prośby Kościoła Ut… a suis tenebris eruantur^[104][Aby (lud żydowski) wyrwał się ze swoich ciemności]. Podobnie wypowiada się także Izydor z Sewilii w De fide catholica contra Iudaeos, mówiąc o perniciosa Iudaeorum perfidia^[105][zgubnej niewierze Żydów] oraz Ad… refellendam perfidiam (Żydów) quaedam ex Veteri Testamento aggregavimus texta^[106][Dla zbicia ich niewiary zebraliśmy niektóre świadectwa ze Starego Testamentu]. Stary termin, pochodzący z antyżydowskiej polemiki, utrzymał się także u Izydora^[107]. Również i św. Augustyn wie, że futura perfidia Żydów in propheticis litteris tacitum non est^[108][przyszła niewiara Żydów nie została pominięta w przepowiedniach prorockich], co świadczy o tym, że słowo perfidia w sensie niewiary musiało mieć trwałe miejsce w antyżydowskiej literaturze Kościoła łacińskiego. Nasuwa się tu na myśl średniowieczny antyżydowski traktat Piotra z Blois Contra perfidiam Iudaeorum^[109], a także kanon 34 synodu w Agde (506 r.), w którym stwierdza się, że Iudaei, quorum perfidia frequenter ad vomitum redit, si ad legem catholicam venire voluerint… [Jeśli Żydzi, którzy swoją niewiarą często już wymiotują, pragną się nawrócić na prawo katolickie...]. Pozwala to zrozumieć, że określenie perfidia Iudaeorum, które miało ustaloną pozycję w języku prawa i liturgii, musiało się utrzymać. Kiedy jednak zajrzeć do Epistola IV Damazego, który pisze: Omnes haeretici de Filio Dei et Spiritu Sancto male sentientes, in perfidia Iudaeorum et gentilium inveniuntur^[110][Wszyscy heretycy, którzy źle myślą o Synu Bożym i o Duchu Świętym, znajdują się w niewierze Żydów i pogan], okazuje się, że termin perfidia był tak szeroko rozpowszechniony, że rozumiano pod nim nie tylko mylne przekonania heretyków, nie tylko nawet niewiarę Żydów, lecz także brak wiary pogan. W Historii kościelnej Rufina^[111] mowa jest o tym, że Orygenes pogan ad fidem de perfidia convertebat [z niewiary na wiarę nawracał]^[112]. Tak o poganach wypowiada się także Hieronim: Qui prius caeci erant perfidia, postea crediderunt salvatori^[113] [Którzy najpierw zaślepieni byli niewiarą, potem uwierzyli w Zbawiciela] oraz Sulpicjusz Sewer^[114]. Warto wspomnieć także rozdział 6 De psalmodiae bono Nicetasa z Remezjany, gdzie czytamy: Deus ostenditur, simulacra deridentur, fides adseritur, perfidia repudiatur^[115][Bóg jest ukazany, bożki ośmieszone, wiara wzmocniona, niewiara odrzucona]. Ten zwyczaj językowy[116] nie jest również obcy Rituale Romanum, gdzie w Ordo baptismi adultorum czytamy: Si ex Hebraeis, dicat: Horresce Iudaicam perfidiam, respue Hebraicam superstitionem^[117]. Si ex Mahumetanis, dicat: Horresce Mahumeticam perfidiam, respue pravam sectam infidelitatis^[118][Jeśli (katechumen) nawraca się z judaizmu, (kapłan) mówi: miej w nienawiści żydowską niewiarę, odrzuć przesąd żydowski. Jeśli (katechumen) nawraca się z mahometanizmu, (kapłan) mówi: miej w nienawiści mahometańską niewiarę, odrzuć niewierność niegodziwej sekty]. Podobnie jak w tekstach patrystycznych, Rituale Romanum używa słowa perfidia w jednakowym sensie zarówno w odniesieniu do Żydów, jak i do pogan. Uniemożliwia to ewentualną próbę wywiedzenia perfidii Żydów z niewierności narodu wybranego. Co prawda mówi się o ingenita perfidia^[119] Żydów, lecz znaczy to tylko tyle, że już w Starym Przymierzu Żydzi popadali w niewiarę, a nie to, że złamali stosunek Przymierza tak, że można by rozumieć perfidię w pierwszym sensie tego słowa^[120].

Powyższe rozważania rozjaśniły filologiczną stronę problemu^[121]. Widzieliśmy, że u Ojców Kościoła znaczenie słowa perfidia obejmuje zarówno błędne przekonania heretyków, niewiarę Żydów, jak i brak wiary pogan. Mimo to odczucie moralnej zniewagi wobec Żydów nie jest wykluczone, kiedy w liturgii Kościoła świętego słyszymy o perfidia iudaica^[122]. Wiemy już, że to nie z powodu wiarołomności Żydów, ale z powodu ich niewiary modlimy się za nich w Wielki Piątek, co zasadniczo wynika już z samego kontekstu prośby wznoszonej jednocześnie za heretyków i pogan. Nie oznacza to jednak, aby fałszywa interpretacja słowa perfidus i perfidia była bezpodstawna. Słowa z rubryki modlitwy za Żydów, które brzmią: Non respondatur Amen, nec dicitur Oremus, aut Flectamus genua, aut Levate [Nie odpowiada się Amen, nie mówi się: Módlmy się, ani Klęknijmy, ani Powstańcie]musiały bowiem, i muszą do dziś, nasuwać na myśl takie rozumienie tej modlitwy, jakby wspomniana perfidia Żydów miała charakter moralnej winy, za którą należałoby liturgicznie zadośćuczynić^[123].

Tak oto od filologicznej strony problemu dochodzimy do aspektu liturgiczno-historycznego. W pracy L. Caneta La prière pro Iudaeis de la liturgie catholique romaine^[124] zostały zestawione niektóre daty historyczne, odnoszące się do rubryki modlitwy za Żydów^[125]. Według Caneta można wyróżnić trzy stopnie rozwoju tych rubryk. W pierwszej epoce, która trwała do IX wieku, mowa była wyłącznie o „Oremus” i „Flectamus genua”. Od IX do XVI w. opuszczono słowa „Flectamus genua”, a począwszy od Mszału Piusa V z roku 1570 wykreślono także „Oremus”. Jest rzeczą pewną, że Cod. Vat. Reg. 316 Sakramentarza Gelazjańskiego, który według L. Delisla pochodzi z VII lub z pierwszej połowy VIII wieku^[126] i był używany w państwie Franków, zawiera wezwania diakonów podczas modlitwy za Żydów, a więc „Oremus”, „Flectamus genua” i „Levate”. Z drugiej strony znane jest nam opuszczenie genuflexio przy modlitwie za Żydów, występujące w IX w., zarówno w Liber officialis Amalariusza (ok. 831 r.)^[127], jak i w Ordo Romanus Primus^[128]. Nawet jeżeli zwyczaj ten[129] występuje w Ordo Romanus I, nie dowodzi to, aby już występował w Rzymie.Część Ordo Romanus I, odnosząca się do okresu wielkanocnego, stosuje zwyczaj frankijski^[130]. Starszy rzymski Ordo, który został zachowany w zbiorze z Einsiedeln, mimo że wyraźnie zawiera wezwania diakonów, nie zna pominięcia genuflexio przy modlitwie za Żydów^[131]. Z większym prawdopodobieństwem można zatem uznać, że ów zwyczaj językowy przybył z terenu państwa Franków. Ponadto nasuwa się tu na myśl antyżydowska polemika w Galii z IX wieku, w której uczestniczyli Agobard i Amulo, a która wskazywałaby na polityczny antysemityzm jako ostateczną przyczynę wprowadzenia tego zwyczaju do liturgii^[132]. Warto jednak zauważyć, że – o ile się nie mylę – Agobard i Amulo nigdy nie odnosili się w swoich pismach do pominięcia genuflexio w modlitwie Wielkiego Piątku, chociaż wspominają wprost modlitwę za Żydów^[133]. Być może można stąd wyprowadzić wniosek, że w ich epoce (Agobard zmarł w 840 r.) ów zwyczaj nie był znany w wszystkich frankijskich diecezjach^[134], a to oznaczałoby, że za dramatyzację modlitwy za Żydów oraz interpretację żydowskiej perfidii w sensie wiarołomstwa, w większym stopniu niż antyżydowska polemika, odpowiada nowatorstwo liturgiczne, które w państwie Franków znalazło wyraz przede wszystkim we włączeniu w tekst liturgiczny orientalnych (syryjskich)^[135] improperii. Nie sposób bowiem zaprzeczyć, że jeden i ten sam duch rozemocjonowanej pobożności stoi i za improperiami i za formułą modlitwy za Żydów, a który wyraźnie odróżnia się od trzeźwej pobożności rzymskiej^[136]. Niewykluczone, że nowa interpretacja żydowskiej perfidii, która wyraża się w świadomym pominięciu genuflexio nawiązuje do jakiegoś – być może lokalnie ograniczonego – starego stanu rzeczy. Prośba za Żydów mogła się kiedyś sytuować na końcu próśb Orationes sollemnes^[137] i jako modlitwie końcowej zabrakło dla niej genuflexio, podobnie jak ma to miejsce w przypadku ostatniej z dwunastu modlitw, związanych z czytaniami wigilii Wielkiej Nocy[138], jak również w przypadku ostatniej z sześciu modlitw, związanych z czytaniami Mszy w soboty Suchych Dni^[139]. Jednak w kontekście tego przypuszczenia warto pamiętać, że alegoryczna interpretacja pominięcia genuflexio dla Żydów, która pojawiła się w IX wieku, wyraża tego samego nowego liturgicznego ducha, który stoi za improperiami. Interpretacja pominięcia genuflexio przez liturgistów średniowiecznych^[140], począwszy od Amalariusza[141] jest dobrze znana i pozostaje miarodajna do dziś^[142]. Pomimo to, już w średniowieczu Jan Beleth podkreślał, że to nie Żydzi, lecz rzymscy żołnierze szyderczo klękali przed Jezusem^[143]. W tym świetle interpretacja średniowieczna staje się problematyczna, podobnie jak sam omawiany zwyczaj językowy, który swoją dramatycznością zdaje się rozsadzać formalne ramy liturgicznych próśb.

 

Erik Peterson

 

Tłum. Aleksandra Głos

 

 

 

^[1] W nawiasach kwadratowych, tytułem wskazówki, tłumaczenia redakcji. Znaczna część źródeł bibliograficznych, wskazanych przez Autora w tekście głównym została przeniesiona do przypisów. – przyp. red.

^[2] Mercure de France, Paris 1933, s. 128.

^[3] Por. także L. Canet, „Revue des études juives”, 1911, s. 213 odnośnie do terminu perfidia: Ce mot est une sorte d’épithète protocolaire qui accompagne généralement le nom juif dans la liturgie catholique [Słowo to jest rodzajem formalnego epitetu, który zwykle towarzyszy określeniu Żyda w liturgii katolickiej]. Tak samo F. Vernet w Dictionnaire apologétique de la foi catholique II, Paris 1911, s. 1733: La perfidie juive. Cette qualification est courante, elle est devenue comme classique. [Żydowskie wiarołomstwo. Określenie to jest powszechne, stało się niemal klasyczne].

^[4] Det Apostoliske Vikariats Forlag, Kobenhavn 1926.

^[5] Regensburg 1922, s. 294 i n.

^[6] Augsburg 1785, s. 342 i n.

^[7] Wyd. Habelschwerdt, s. 215.

^[8] Korzystałem z wydania drugiego z 1864 r., inne wersje zawierają jednak ten sam tekst.

^[9] Niem. hartnaeckig – uparty, zawzięty; dosłownie o twardym karku – przyp. tłum.

^[10] Maria Lach 1914, s. 114 i n.

^[11] T. VI, Mainz 1877, s. 534 i n.

^[12] Augsburg 1818, s. 288.

^[13] Por. także P. Parsch, Das Jahr des Heils, 11, t. II, wyd. Klosterneuburg 1934, s. 322, przy modlitwie za wiarołomnych Żydów. 

^[14] W języku portugalskim perfidia (porfia) rzeczywiście nabrała sensu nieugiętości. Zob. W. Meyer-Lübke, Romanisch-etymol. Wörterbuch, Heidelberg 1930, s. 528, nr 6410.

^[15] Wyd. 3, 1905, s. 123 i 124.

^[16] Londyn, wyd. Herder, s. 339.

^[17] Wyd. Mame et Fils.

^[18] T. VI, Paris 1862, s. 522.

^[19] Missale Romanum. Dat ist het gansch volledig Roomsche Misboek, Amsterdam, E. D. Baarda 1917, s. 325.

^[20] Nuova edizione, s. 474.

^[21] T. III, Torino 1920, s. 221.

^[22] R. Bauersfeld, Regensburg 1929, s. 227.

^[23] Katolske Bokförlaget, Stockholm 1934, s. 239.

^[24] Barcelona 1917, s. 580.

^[25] Abdij Affligen Belgie 1921.

^[26] Podobnie F. Vernet, który w op. cit. proponuje tłumaczenie: incrédule qui s’obstine; qui s’aveugle volontairement [niewierzący, który obstaje przy swoim, który celowo trwa w zaślepieniu].

^[27] Tj. bł. Alfreda Ildefonsa Schustera, benedyktyna i historyka liturgii. W 1928 r. nazwał on formułę modlitwy Pro perfidis Iudaeis za przesąd, za co został upomniany przez Święte Oficjum (H. Wolf, Pro perfidis Iudaeis. Die ‘Amici Israel’ und ihr Antrag auf eine Reform der Karfreitagsfürbitte für die Iuden, “Historische Zeitschrift”, 279, 3 (2004), s. 611-658) – przyp. red.

^[28] F. Vernet w op. cit. słusznie zauważa: Il semble que dans les texts anciens perfide signifie incrédule [wydaje się, że w dawnych tekstach słowo perfide znaczy niewierzący].

^[29] Znakomita większość przytaczanych przykładów pochodzi ze zbiorów własnych. Zostały one uzupełnione o hasła zawarte w Thesaurus linguae latinae dzięki uprzejmości Pana Prof. Rheinfeldera z Monachium.

^[30] Wyd. Reiferscheid-Wissowa, rozdz. 29, werset 7 i n., s. 28.

^[31] Bibliothek der Kirchenväter, München 1912, s. 134.

^[32] E. W. Watson w pracy The style and language of St. Cyprian. Studia biblica et ecclesiastica, IV, Oxford 1896, s. 189 i n. nie wspomina o ewolucji znaczenia słowa perfidia. L. Bayard w pracy Le latin de S. Cyprien, Paris 1902, s. 176 ograniczył się do zebrania wyrażeń, które opisują niewiarę wśród ludu Bożego.

^[33] Zob. wyd. W. Hartel, s. 225, 13; O imitacji u Pseudo-Cypriana Ad Novatian. por. H. Koch, Cyprianische Untersuchungen, Bonn 1926, s. 401.

^[34] Bibliothek der Kirchenväter, München 1918.

^[35] Zob. werset 16.

^[36] S. 229, 19 (Hartel). Por. Pseudo-Cyprian adv. Novatian., 8: Primam fidem vestram perfidia posteriori …mutastis (s. 59, 1).

^[37] O prawniczym sensie fides zob. G. Beseler, Zeitschr. Sar. Stiftung Rom. Abt., 1925, s. 424; por. 434 i n. 450, 2, a także Opera, Leipzig 1930. O fides exercituum: P. L. Strack, Römische Rechtsprächung I, s. 82 i n. 179 i n. Fides zostaje przekazana gestem podania ręki przez oddziały zbrojne. Jest sacramentum panów (s. 83). Por. także II, s. 95, przyp. 166 C oraz II 187 o fides publica. Odnośnie do bicia monet zob. A. Alföldi w „Römische Mitteilungen”, 1935 s. 45. Odnośnie do historii znaczenia terminu fides zob. R. Heinze w „Hermes”, 1929, s. 140 i n. oraz M. Fraenkel w „Rhein Museum”, 1916, s. 187 i n.

^[38] S. 232, 23 H (Hartel).

^[39] Odnośnie do paraleli incredulus i perfidus u Cypriana por. I. Martin w jego wydaniu De lapsis, Florilegium Patristicum XXI, s. 7, uwaga do wersu 3.

^[40] O przenikaniu się fides żołnierskiej i chrześcijańskiej por. Arnobiusz, Adversus Nationes II, 5: Quam fidem rumpere christianam et salutaris militiae sacramenta deponere (CSEL, s. 50, 29 i n.). Można przywołać tutaj także teksty Tertuliana, co jednak uczynimi przy innej okazji.   

^[41] Lapsi – kartagińscy chrześcijanie, którzy w okresie prześladowań cesarza Decjusza (250 r.) odstąpili od wiary, dobrowolnie składając ofiary rzymskim bożkom – przyp. red.

^[42] De lapsis, 9, s. 19, 4 (Martin).

^[43] Tamże, 14, s. 24, 8.

^[44] Por. związek: apostatis ac perfidis, tamże, 33, s. 45, 11.

^[45] Por. tamże, 20, s. 32, 11: Si fides quae vicerit coronatur, necesse est et victa perfidia puniatur. Także w Epistola 76 termin perfidus opisuje upadłego (lapsus) [w:] Bayard, s. 213. Por. także Laktancjusz, Divinae Institutiones, V, 9, s. 426, 6: Si qui autem doloris morti metu vel suapte perfidia caeleste sacramentum deseruerint, et ad funesta sacrificia consenserint.   

^[46] Ep. 74, 8, 3, s. 285 (Bayard).

^[47] L. Bayard tłumaczy po prostu: Que l’église cède à l’hérésie, la lumière aux ténèbres, la foi à l’infidélité [Niech Kościół ustąpi przed herezją, światło przed ciemnościami, wiara przed niewiernością], jednak wraz z tłumaczeniem perfidii jako infidélité zostaje utracony pewien drobny niuans. Ostatnio L. Williams w swojej książce Adverus Iudaeos, Cambridge 1935, s. 400, podkreślał: Perfidia includes more active unbelief than lack of faith…  To właśnie ten czynny element w perfidii wskazuje jej bezprawny charakter.

^[48] Ep. 72, 2, 1, s. 260 (Bayard).

^[49] Fides Kościoła w odróżnieniu od niewiary (perfidii) sekt jest związana z anima devota: zob. Cyprian, De mortal., 1, s. 297, 3 (Hartel); por. Consultationes Zacchaei et Apollonii III, 8: Devotio fidelium et perfidia …impiorum (Morin, s. 113, 27); por. także Sicard, Mitrale, P.L. 113, kol. 318 C: Dominus crucifixus transivit a perfidia Iudaeorum ad confessionem et devotionem gentium. Także Grzegorz z Tours w Praefatio do Historia Francorum termin devotus przeciwstawiał terminowi perfidus (P.L. 71, kol. 159-160). 

^[50] Ep. 72., 2, 3, s. 261.

^[51] W tym miejscu L. Bayard tłumaczy słowo perfidia jako incroyance.

^[52] Ep. 73, 5, 3, s. 265.

^[53] Ep. 73, 6, 1, s. 266.

^[54] Por. perfidos et blasphemos w Ep. 73, 14, 3, s. 271 (Bayard). Zob. także perfidia atque blasphemia u Maksyma z Turynu, Hom. 87 (P.L. 57, kol. 451 D).

^[55] O grze słów fides-perfidia poza chrześcijaństwem, u Seneki, por. H. Koch, Cyprianische Untersuchungen, s. 310. Oczywiście, kiedy w Passio Theodoriti poganie mówią Circa deos non fides, sed perfidus extitit, jest to wsteczna projekcja chrześcijańskiego zwyczaju językowego (F. de’ Cavalieri, Note agiografiche, 6, Studi e testi, 33, s. 100, 21).

^[56] Perfidia jest tym, co per-fidem, co przeciwstawia się wierze, zob. H. Usener, Fleckeise’s Jahrbücher,  t. 117, 1878, s. 73 i n. Pouczajacy jest tu fragment listu Potamiusza do Atanazego, w którym o Anatazym mówi się: Catholica virginitate perfectus, iugulando perfidos, damnando periuros (A. Wilmart, „Rev. bénéd.”, 1913, s. 280, 13). 

[57] Tj. niewierzący (w sensie etymologicznym) – przyp. red.

^[58] S. 300, 15 i n. (Hartel).

^[59] Por. werset 17, zawierający termin dubitas.

^[60] S. 306, 15.

^[61] Rozdz. 24, s. 368 i n. (Hartel).

^[62] Cyprian często używa terminów credens i fidelis w sposób zamienny. Zob. Index Hartela, s. V.

^[63] Por. „Römische Quartalschr.”, 8, Supplem., Heft, Roma 1898 oraz tegoż, Note agiografiche, fasc. 3,  Studi et testi, 22, Roma 1909.

^[64] R. Knopf, G. Krüger, Ausgewählte Märtyrerakten, s. 78, 36.

^[65] Do odpowiednich fragmentów Pseudo-Cypriana Ad Novatian., rozdz. 1 i 8, odsyłaliśmy wcześniej.

^[66] Oba wykazy tego katalogu pism są zawarte w jednym egzemplarzu, napisanym w 359 r. Zob. O. Bardenhewer, Geshichte der altchr. Literatur, II, s. 453 i H. Soden, Texte und Untersuchungen, N.F., 10, 3, 1904, s. 221.

^[67] S. 137, 1 i n. (Hartel).

^[68] S. 136 (Hartel). Por. s. 135, 7 i n.: perfidas et mendaces et contrarios Christi.

^[69] Zob. O. Bardenhewer, tamże, s. 493 oraz U. Moricca, Storia della letteratura latina cristiana I, s. 538, L. Williams, Adversus Iudaeos, Cambridge 1935, s. 28, 64.

^[70] Por. nativa diffidentia u Pseudo-Tytusa, De dispositione sanctimonii [w:] A. Harnack, Sikungsberichte Berl. Akad., 1925, s. 185 A.

^[71] S. 120, 3 (Hartel); Por. Grzegorz Wielki, Moralia 1, XXVII, rozdz. 34 (P.L. 76, kol. 434 A): ingenitae perfidiae (Żydów).

^[72] S. 120, 19; 123, 10; 124, 10, por. 16.

^[73] S. 127, 20, por. 19: incredulae mentis duritia et perfidi cordis insania.

^[74] W Corp. Glass. IV, 142, 41 perfidia została przełożona jako infidelitas. Por. II 146, 49, gdzie słowo απιστος zostało przełożone jako perfidus.

^[75] Ad Constantium II, 6 (P.L. 10, kol. 577 A). Ex opere historico, II, 7 (kol. 657 B): Ab eorum perfidia recesserunt; De synodo, 39, kol. 513 A: Essentque tot fidei absolutiones, quotidiem essent quaesitae perfidiae occasiones oraz tamże, 63, kol. 523 A: Ubique autem scandala, ubique schismata, ubique perfidiae sunt. (Odnośnie do związku schismata-perfidia także w Cod. Theodos., 16, 5, 63 (425 r.): Omnesque perfidias, omnia schismata [w:] Mommsen-Meyer, s. 877. Por. także odnośnie do Mt 2,4 (P.L. 9, kol. 926 A), do 5, 15 (kol. 951 A) oraz do 12, 11: Pudorem confessionis suae maiore perfidiae (Żydzi) scelere declinavit (kol. 987 C). (Odnośnie do tego fragm. por. De trinit., VII, 52: Et homo gentilis (dowódcy pod krzyżem) perfidiae (Żydów) confitetur (P.L. 10, kol. 198 A)).

^[76] Liber de synodo, 83, kol. 535 A.

^[77] Por. Collectanea Antiariana Parisina, seria B, 8, 2 w Hilarii opera, wyd. A. L. Feder, s. 169, 8 (perfidia Arriana).

^[78] Adv. Rufin, II, 16. Por. też: Ep. 15, 4, 3 (CSEL 54, s. 66, 6). O perfidii jako mylnym przekonaniu u Hieronima zob. C. Paucker, De latinitate b. Hieronymi, Berlin 1880, s. 42 i n. oraz H. Coelzer, Etude lexicographique et grammaticale de la latinité de S. Jérôme, Paris 1884, s. 234.

^[79] Collectio Avellana, wyd. O. Günther, s. 335, 13.

^[80] Vita S. Ambrosii, III, 6, wyd. Kamiecka, Washington 1928, s. 44, 4 i uwaga na s. 113.

^[81] De S. Athanasio,I, 36, s. 130, 24 (Hartel). O perfidii jako herezji u Lucyferiusza, por. W. Hartel, Archiv. für latein. Lexicogr. III, s. 27.

^[82] P.L. 20, kol. 999 B i kol. 830 B. O perfidii jako niewierze, a w szczególności mylnych przekonaniach u Gaudentego zob. Ch. Knappe, Ist die 21. Rede des hl. Gaudentius echt?, Jahresber. des kgl. Gymnasiums Carolinum, 1908, nr 408, Osnabrück 1908, s. 42, gdzie cytuje się dalsze akapity.

^[83] Chronicon (P.L. 51, kol. 879 C).

^[84] Chronic. II, 37, 6, s. 90, 30 (Halm). Por. s. 91, 15; 94, 1; 95, 6 i n.; 95, 14; 98, 15, 25; 99, 4; 100, 3; 101, 12; Vita Martini 6, 4, s. 116, 17 i n. (Halm). C. Halm w spisie swojego wydania Sulpicjusza Sewera (s. 277) tłumaczy perfidię jako mala in Deum fides.

^[85] Etym. 1, VI, 266 (P.L. 82, kol. 243 B).

^[86] V. Maurili 1 (P.L. 88, kol 563 A). Odnośnie do perfidus o Arianach por. także Consultat. Zacchaei et Apollonii II, 19, wyd. G. Morin, Florileg. Patristic., 39, s. 91, 34; II 16 (s. 82, 18): Arrianus arcem tenere perfidiae.

^[87] Justynian w Corp. iur. civ. 1, 18 (533 r.) kojarzy heretyków z Żydami: Eorum, qui Iudaice ausi sunt, rectam denegare fidem, condemnet perfidiam.

^[88] Has perfidiae divisiones o hereticorum sectae – mówi Consultat. Zacch., II, 12 s. 72, 8 (Morin); por. s. 75, 18; s. 71, 9; 74, 24 itd. Ad Christum redeat infidelitas perfidorum – czytamy w Missale mixtum (P.L. 85, kol. 588 A).

^[89] Epistol. IV, 4 (P.L. 13, s. 359).

^[90] Consultat. Zacch. II, 11, s. 71, 21 (Morin); por. II, 15, s. 80, 22.

^[91] Odnośnie do zwolenników Akacjusza: Gelazjusz, Epist. 10, 6, s. 345 w A. Thiel, Epistolae pontific. roman., 1868, t. I oraz tamże, Epist. 8, s. 338: Ut cavere valeant contagia perfidorum. Por: perfidi virus Acacii, list Feliksa III, 15, 4 s. 272 (A. Thiel) oraz 12, 2, s. 258: nisi a fidelibus perfidii sint remonti.

^[92] Epist. ad Acacium. Concil. Ephes., t. V., Collectio Sichardiana, s. 304, 5, wyd. E. Schwarz. O Nestoriana perfidia por. Marcellini Cronicon (P.L. 51, kol. 932 A, 937 C), gdzie perfidus znaczy heretycki.

^[93] P.G. 77, kol. 193 C. Glossae. Rom. Lat. jako grecki odpowiednik terminu perfidia podaje απιδτια (II 146, 37, 255, 13) i αϒνωμοδόνη (II 216, 50).

^[94] Hist. eccl. gent. Angl. I, 10, wyd. A. Holder, s. 17. Ponadto Pryscylian pisze: ofitarum… perfidiam (wyd. G. Schepss, s. 23, 7); Kasjodor w In Ps. 108, 19 (P.L. 70, kol. 788 D) o apolinarystach; Consultat. Zacchaei II, 12, s. 74, 14 o manichejczykach; Hieronim w Ep. 41, 4 o montanistach: perfidiam eorum exposuisse superasse est (s. 314, 19, wyd. wiedeńskie). Św. Augustyn w piśmie przeciw manichejczykowi Feliksowi mówi: Quid intersit inter nostram fidem et vestram perfidiam, omnibus manifestum est (CGEL t. 25, s. 851, 27). Zob. także Hieronim adv. Vigilium 1: Sua venena perfidiae catholicae fidei sociare conatur. Cod. Theod. 16, 5, 9 (381 r.): Eunomianae perfidiae crimen, por. 16, 5, 25, 1 (395 r.).  

^[95] P.L. 14, kol. 1104 C. Por. także komentarz do Ps 47, 25, kol. 1212 A.

^[96] S. 384, 15 (wyd. wiedeńskie) oraz De excidio urbis Hieros., Praef. (P.L. 15, kol. 2061 A). Por. W. Fr. Dwyer, The vocabulary of Hegesippus, Washington 1931, s. 36.

^[97] I, Praef., s. 10, 1 i n. (Koetschan).

^[98] Por. także Rufin w tłumaczeniu komentarza Orygenesa do Księgi Królewskiej, s. 19, 6 I n. (W. A. Bahrens); Consultat. Zacchaei et Apollonii II, 10, s. 68, 30, wyd. Morin (por. s. 93, 15 oraz s. 110, 11).

^[99] P.L. 57, kol. 797 C. Por. także Sulpicjusz Sewer, Chronicon I 25, 6, s. 28, 22 (Halm). Grzegorz z Elwiry = Ps. Origenis tractatus, s. 82, 1 i n.; 120, 18 i n.; 121, 1 (wyd. P. Batiffol, A. Wilmart). Piotr Chryzolog, s. 158 (P.L. 52, kol. 618 i n.). Aponius w Cantica Canticor. explan., s. 82 (wyd. Rottino-Martini). Leon Wielki, kazanie 95, 3 (P.L. 54, 462 D): in Iudaica perfidia. Tegoż, s. 70, 2, kol. 381 B : quorum (= Iuden) itaque perfidiam detestamur, eurumdem fidem, si convertantur amplecitimur.

^[100] P.L. 70, kol. 329 B.

^[101] Patrz wyżej przytoczone wypowiedzi. Por. komentarz do psalmów, kol. 400 B, 441 C, 596 C, 174 C, 744 B, 787 C, 791 A, C. Warto zwrócić uwagę na kol. 782 B-C: perfidi populi (Żydów) iniquitas jako moralne podkreślenie żydowskiej perfidii.

^[102] P.L. 76, kol. 1173 C, a często i gdzie indziej.

^[103] P.L. 75, kol. 863 A i C.

^[104] Por. Moralia, IX, 15: Iudaeos… qui, suadente perfidia, Veritas verbi contraire conati sunt (P.L. 75, kol. 905 A); XIV 39, kol. 1064 C; XIV 47 kol. 1067 B; XIV 48 kol. 1068 A (określenie suadente perfidia) oraz IV 4, kol. 636 C. Żydzi in Redemptoris adventu ex parte maxima in perfidia remanentes, primordia fidei sequi noluerunt.

^[105] P.L. 83, kol. 640 A.

^[106] Tamże, kol. 450 B.

^[107] Por. także Etymol. 1, VIII, 4: Iudaei confessores interpretantur. Multas enim ex eis sequitur confessio, quos antea perfidia possidebat (P.L. 82, kol. 297 B). Por. F. Oehler, Corpus Haeresiolog. I, s. 303.

^[108] De consensu evangelistarum I, 26, s. 39, 12. Przeciwstawienie terminu fides terminowi perfidia znajduje się także u Augustyna w jego wprowadzeniu do komentarza do Ps. 139 oraz w Contra. lit. Petil, l. 2, 83.

^[109] P.L. 207, kol. 825 i n., zawarty w Decretum Gratiani III a, 4, 93 przy omówieniu kwestii chrztu Żydów.

^[110] P.L. 12, kol. 504 A.

^[111] Grecki tekst nie ma odpowiednika u Euzebiusza.

^[112] 6, 31. Odwrotnie u Optata VI, 8, s. 155, 23: ex fidelibus perfidi.

^[113] In Hieremiam VI, 16, s. 383, 10 (wyd. wiedeńskie). Prudencjusz w Cathemerion XI, 37, s. 65 mówi perfidi o poganach. U Ambrożego w De mysteriis 4, 23 perfidi opisuje zarówno pogan, jak i Żydów.

^[114] Chronicon I, 42, 2, s. 44, I. Por. I, 27 I, p. 30, 12.

^[115] S. 73, 145 i n. (A. E. Burn). Por. też gotyckie anonimowe kazanie zawarte w pracy Morina, Histor. Jahrbuch der Görresges, 1932, s. 179, 12: a perfidia paganorum persecuti.

[116] Tj. wyrażenie perfidia iudaica – przyp. red.

^[117] Por. Agobard, De Iudaicis supersitionibus, P.L. 104, kol. 77 A: Iudaicam perfidiam et supersitiones atque innumeralibiles errores.

^[118] M. A. Nickel, Das Ritual der katholischen Kirche. W przekładzie z łaciny (Mainz 1839, s. 43) znaczy: Odwróć się od wiarołomnego żydostwa, odwróć od muzułmańskiej herezji. To samo słowo perfidia jest zatem odmiennie tłumaczone w stosunku do Żydów, jak i muzułmanów. 

^[119] Por. wyżej przypis 71 i tekst przedmowy do łacińskiego przekładu Dialogów Arystona z Pelli. Należy wymienić także Anonima, De solstitiis: A perfidia Iudaeorum qui semper in Deum et in Moysen contumaces extiterunt (B. Botte, Les Origines de la Noël, Louvain 1932, s. 101, wers. 299).

^[120] Tj. w sensie wiarołomności – przyp. red.

^[121] O perfidii u Awitusa, zob. H. Goelzer, Le latin de S. Avit, Paris 1909, s. 423 A, 1; u Jordanesa, zob. L. Bergmüller, Einige Bemerkingen zur Latinität des Jordanes, s. 15; u Paulina, zob. Vita Ambrosii, wyd. Kamiecka, s. 130; u Ambrożego, zob. Miriam Adams, The latinity of the letters of S. Ambrose, Washington 1927, s. 113. Lukyn Williams w Adversus Iudaeos, Cambridge 1935, pisze: It’s perhaps, impossible to translate ‘perfidia’ satisfactorily. It includes worthiness of the Jews towards God as seen in the Old Testament, and especially in their rejection of His Christ, and their pretence of conversion, and perhaps even their craft towards men in their devices to lead Christians into Judaism (s. 358, przypis 3). Wydaje mi się jednak, że tutaj zbyt wiellkie znaczenie przypisuje się słowu perfidia, ponieważ jego chrześcijańskie rozumienie nie jest ograniczone tylko do Żydów.

^[122] E. Neut w artykule La prière pour les Juifs w „Bulletin des Missions”, 9, 1927, s. 245 i n., zdaje się przyjmować to założenie, jednak przy moralnej charakterystyce Żydów w Kościele, mówi się o ich insolence [bucie] (tak Agobard i Amulo), względnie ich αναιδΧυντία [bezwstydzie] (podobnie Jan Chryzostom). 

^[123] L. Canet w „Revue des études juives”, 1911, s. 213 stwierdza : On agit ainsi par manière de représsailles [Czyni się tak w zastępstwie kary].

^[124] Tamże, s. 213 i n.

^[125] Szkic H. Buchwalda, Die Oratio pro Judaeis in der Karfreitags-liturgie. Schles. Pastoralblatt, 1915, s. 35 i n. nie był dostępny.

^[126] Zob. wstęp w wyd. Wilsona, s. XXV.

^[127] I, 13, P.L. 105, kol. 1027. Tytuł i data pochodzą z badań J. M. Hanssensa. Zob. Le texte du Liber officialis d’Amaloire w „Ephemerides liturgicae”, Roma, 1935, s. 413, poświęcony trzeciej redakcji z 831 r.

^[128] Por. L. A. Muratori, t. II, 995.

[129] Tj. pominięcie klękania – przyp. red.

^[130] Por. L. Duchesne, Origines du culte chrétien, s. 156.

^[131] Tamże, s. 503.

^[132] Takie rozwiązanie proponuje L. Canet w op. cit., s. 219., powołując się na drobną uwagę z Sakramentarza św. Vaasta (Ratolda) z X w. (za: H. Netzer, L’introduction de la Messe romaine en France, Paris 1910, s. 257), w którym czytamy: Hic nostrum (kleryków) nullus debet modo flectere corpus ob populi noxam ac pariter rabiem. Zauważa przy tym: C’est donc le peuple qui ne permettait pas qu’on se mît à genoux [Tak więc to lud przeciwstawiał się klękaniu]. Czy pod określeniem rabies populus nie rozumie się jednak narodu żydowskiego? Obok L. Caneta, mówi o tym także F. Vernet w Dictionnaire de théologie catholique, II, kol. 1715, w rubryce poświęconej Sakramentarzowi św. Vaasta.

^[133] Agobard, Epistola ad proceres palatii (P.L. 104, kol. 178 B); Amulo, Epistola seu liber contra Iudaeos (P.L. 116, kol. 143 A-B i kol. 184 A). O perfidii Żydów częściej mowa jest u Agobarda (P.L. 104, kol. 74 A, 77 A, kol. 176), Amulo (P.L. 116, kol. 141 A, 171 A-B, 177 B).

^[134] Agobard zapoznał się z Liber officialis Amalariusza między 836 a 838 r. – zob. J. M. Hanssens, op. cit., s. 67.

^[135] [Improperia (łac. „wyrzuty“, tj. skargi Chrystusa, wypowiadane na krzyżu) to antyfony i responsoria, które w Kościele katolickim śpiewa się w Wielki Piątek – przyp. red.]. O pochodzeniu improperii z Syrii zob. A. Baumstark, Jahrbuch für Liturgiewissenschaft, 1922, s. 16, który nie rozstrzyga czasu przejęcia, wskazuje jednak, że Ordo Romanus z Einsiedeln nie znał jeszcze improperii. Jednak w księgach liturgicznych z IX w. wspomina się o nich. Zob. Cod. 92 z Bibl. Capitolare w Veronie, powstały między 814 a 817 r. (por. M. Andrieu, Les Ordines Romani I, s. 373).

^[136] O silniejszym ładunku emocjonalnym IX-wiecznej liturgii pisze T. Klauser w Historisches Jahrbuch der Gorresgesselschaft, 1933, s. 185.

^[137] Podczas gdy w Deprecatio Gelasii występuje kolejność: Żydzi, heretycy, poganie (B. Capelle w „Revue bénéd.”, 1934, s. 173, nr IX), modlimy się pro iudaica falsitate, co nie ma oznaczać fałszywości Żydów, ale ich błąd (por. falsitas w Thes. Ling. Lat. Wyraz ten znajdujemy w listach Celestyna I, 432). Odnośnie do kolejności: niewierni, poganie, Żydzi, zob. P. Coustant, Epist. Romanor. Pontif., Paris 1721, kol. 1193 B-C. Warto zauważyć, że modlitwa za Żydów nie jest ostatnia w kolejności. Odnośnie do auctoritates w listach Celestyna, por. R. H. Connolly w „Journ. Theol. Studies” XXI, Oxford 1921, s. 219 i n. W De vocatione gentium I, 12 (P.L. 51, kol. 664) występuje taka sama kolejność jak w listach Celestyna.

[138]Chodzi o układ czytań w Wigilii Wielkiej Nocy sprzed reformy obrzędów Wielkiego Tygodnia w 1955 r. – przyp. red.

^[139] Tak przypuszcza A. Baumstark.

^[140] Amalariusz z Metz, Lib. offic. I, 13 (P.L. 105, kol. 1027); Pseudo-Alkuin, Lib. de divinis officiis (P.L. 101, 1210 A, s. X); Jan z Avranches (1079) w P.L. 147, kol. 51 C; Honoriusz z Autun w P.L. 172 kol. 747 C; Robert Paululus (ok. 1184 r.) w P.L. 177, kol. 451 C. U Ruperta z Deutz (P.L. 170, kol. 163 do 164 A) i Sicarda (P.L. 213, kol. 317 B-C) podaje się dwie interpretacje. Regino z Prüm pisze, że Żydzi klękali tylko na jedno kolano, a Jezusowi przed zwierzchnikami kazali klękać na oba, por. De eccl. discipl. I, 380 (P.L. 132, kol. 265 C-D).

[141] Na temat pominięcia klękania Amalariusz w Liber officialis I, 13 pisał: We wszystkich modlitwach klękamy na kolana, aby tą postawą ciała wyrazić pokorę ducha, z wyjątkiem modlitwy Pro perfidis Iudaeis. Żydzi bowiem, zginając swe kolana, z dobrej czynności czynili zły użytek, ponieważ czynili to, udając. My zaś podczas modlitwy za Żydów nie klękamy, aby pokazać, iż mamy unikać gestów udawania. Cyt. za: L. Cappelletti, Pro Iudaeis, „30 Giorni”, nr 11, 2007. – przyp. red.

^[142] Por. np. P. Guéranger, L’année liturgique. La passion et la semaine sainte, 1875, s. 533 oraz P. Parsch, Das Jahr des Heils, Klosterneuberg, 1934, t. II, s. 32.

^[143] P.L. 202, kol. 102.