We wstępie tego rozważania na życzenie, poświęconego tym razem drugiemu z etapów życia wewnętrznego, pragnę zaznaczyć, iż medytacje te nie są wyczerpującym temat traktatem lecz bardziej krótką wariacją, pejzażem, szkicem - z praktycznym i zawsze aktualnym odniesieniem. Jednakże warto odnotować tu pewien paradoks życia duchowego! Bo aby wyczerpująco opisać każdą, z trzech dróg wznoszących duszę ku Bogu, należałoby poświęcić temu wyzwaniu zaiste tomy studiów i opracowań. To fakt - lecz jednocześnie, aby intuicyjnie przyswoić sobie to, o czym jest mowa, istocie wierzącej szczerze wystarczy jedna chwila refleksji umysłu, zgody sumienia i przyzwolenia woli, aby już stosować streszczone tu zasady w praktyce. Oto istotnie porywający paradoks wiary.
Drugi etap życia duchowego nazywany jest - przy zastosowaniu klasycznego podziału - czasem oświecenia albo drogą postępujących. Symboliką tego etapu będą przede wszystkim noc i dzień, światłość i ciemności. Chciałbym więc najpierw odwołać się znów do pewnego wspomnienia. Jeden, jedyny raz w życiu, miałem okazję odbyć wspaniałą wyprawę do położonego w interiorze irlandzkim, w hrabstwie Meath, antycznego grobowca o nazwie Newgrange. Co budzi respekt, to fakt, że prehistoryczne cmentarzysko znad rzeki Boyne, powstało gdzieś na wysokości roku 3200 przed Chrystusem. Jest więc starsze od Wielkiej Piramidy w Gizie i zapewne bardziej wiekowe niż osławione Stonehenge. Nasyp mogiły ma około 90 metrów szerokości i 11 metrów wysokości. Jest owalny. W pewnym miejscu turysta napotyka wejście do grobowca, wraz z 19 metrowym korytarzem, który poprowadził nas w głąb, w miejsce składania kości, w ciemność. Samo wejście do Newgrange jest tak skonstruowane, iż nad górnym progiem dołączona została jeszcze jedna półka. Po co? Otóż raz do roku, bo tak ustawiona jest cała konstrukcja wejścia, dokładnie w dniu przejścia pory jesiennej w zimę, o godzinie 8.58 rano - jeśli chmury nie przesłonią zjawiska - do grobowca wpełza promień słońca i przebija śmiertelne ciemności. Mieszkańcy Newgrange wierzyli, że właśnie tego dnia, bóstwo słoneczne zabiera zmarłych z cmentarzyska, przenosząc ich z krainy cienia do wiecznej światłości.
W Newgrange co roku trwają zapisy na poranek dnia, w którym przypada przesilenie jesieni i zimy i grupa 10 szczęściarzy z całego świata - bo tylko taka liczba osób mieści się w korytarzu mogiły - modli się o to, by nie było chmur, by nie padał deszcz, by zobaczyć na własne oczy misterium dwóch, odwiecznych żywiołów: światła i ciemności. Przeciętni zaś turyści, czyli choćby ja, mogą wykupić bilet za odpowiednią sumę, odstać swoje w kilometrowej kolejce i codziennie przeżyć to samo, za pomocą elektronicznej stymulacji. Tamtego dnia nie zapomnę jednak nigdy. Jak często w Irlandii padał wtedy deszcz. Przewodnik wprowadził nas w końcu wąskim korytarzem w głąb antycznego grobowca. Po udzieleniu instrukcji nagle zgasło światło i zapadła całkowita cisza. Wszyscy przepadli gdzieś w odmętach cienia. Ja sam przestałem liczyć swój oddech. Ciemność jakby połknęła nas w jednej chwili, na zawsze. Wówczas przystąpiono do eksperymentu. Nagle, ponad progiem wejścia do mogiły, pojawił się najpierw niewielki płomień światła, który rósł, dojrzewał i potężniał, przemierzając po kilku sekundach przestrzeń korytarza. Właściwie nie był to płomień lecz palec światła, jakby palec Boży, który wpełzł na kilka sekund do wnętrza, zatrzymał się na moment u naszych stóp, trwał chwilę i w takim samym odstępie czasowym wycofał się na zewnątrz. Zjawisko miało swój potężny ciężar duchowy. Byłem do głębi poruszony mistycznością eksperymentu.
Wielu z nas nie pojmuje dlaczego Bóg oświeca duszę, szukającą uczciwie jedności z Nim, posługując się woalem wewnętrznych ciemności. Rzeczywiście, od ludzkiej strony wygląda to tak, jakby światło wiedzy zbawiennej przychodziło do nas przez zazdrosny korytarz cienia. Bywa, że inni przyjmują to za wyzwanie i buntując się, zaprzestają wzrostu w wierze, kwestionując nawet dobroć Boga. Jakoby miał On sobie zaprzeczać, z jednej strony prowadząc, wyjaśniając, pogłębiając - z drugiej jednak strony kryjąc się, zamraczając i ocieniając duszę, która szuka. To jednak tylko ludzkie złudzenie, które czasem można by uzasadnić, odwołując się do czysto doczesnych odniesień. O to bowiem kiedy ktoś budzi się ze snu i otwiera oczy, przez kilka sekund - mimo rześkiego blasku poranka - nie dostrzega nic. Kiedy indziej, gdy podróżnik odkrywa nowe ziemie, nie są one dla niego wcale zagrożeniem. To brak precyzyjnej mapy terenu prowokuje czasem godziny zwłoki, pomyłek, zbłądzeń i powrotów do właściwej strefy. Jeszcze w innej chwili, ucząc się nowego, obcego języka, nie wypada mówić od razu, iż jest on bełkotem. To tylko my na początku nie odróżniamy słów. Mowa ma jednak zawsze swoje piękno, które w stosownym czasie odkrywa się w końcu poprzez osłuchanie. Choć porównanie nie jest nigdy argumentem, to jednak wolno nam w końcu powiedzieć, że w podobny sposób i Bóg nie ma niczego wspólnego z ciemnością. Stwórca nie bawi się cieniem, próbując lub ważąc, jakie znaczenia ma dla nas wydarcie Mu tej odrobiny światła. Nie! Bóg sam jest tylko Światłością, Wiedzą, Obecnością, a to, że w chwili przekroczenia granicy światów, zapada w nas ciemność, jest jedynie konsekwencją gigantycznej, egzystencjalnej zmiany. Życie wewnętrzne chrześcijan polega w istocie na przejściu - najprościej mówiąc - z terenu ludzkiego, na terytorium Boga. Od wartości ludzkich, do wartości Bożych. Od możliwości, zdolności i limitów ludzkich - do tych boskich. To Bóg przyjmuje człowieka w siebie, nie odwrotnie. Dla tej przyczyny postęp duchowy jest szokiem, nazywanym niekiedy w języku mistyki: ciemnością ducha, w jądrze której dokonuje się prawdziwe oświecenie.
Co jest celem oświecenia nas przez wstrząs duchowych ciemności? Tylko Bóg zna pełne możliwości swojego stworzenia. On wie, ile wartości, dobra i twórczości można w tym życiu z nas wydobyć. Ułomny człowiek kocha - więc zazwyczaj usprawiedliwia wymówkami, zamykając tym samym pełen horyzont miłości. Doskonały Bóg kocha - zatem nie boi się wymagać, by wydobyć z duszy pełnię jej umiłowania. Można by więc w życiu wiary pozostać z urazą do kogoś, pokrywając ją jedynie pozorną powłoką dyplomatycznego znaku pokoju. Ale można jednocześnie dojść do miłości nieprzyjaciół, która jest zarazem ciemnością uczuć i szczytem możliwości ludzkiego serca. Można by dalej modlić się, odmawiając co dnia te same, pobożne regułki, mierząc własną doskonałość perfekcyjnym zegarem dewocji. Ale warto przecież smakować kontemplacji, która jest jednocześnie wygaszeniem wzniosłych słów, uczuć i myśli, będąc szczytem modlitwy człowieka. I można by wreszcie spowiadać się tylko z zewnętrznych uczynków. Ale przecież kiedyś trzeba się nawrócić, w pewnym sensie trwożąc się przepaścią własnych żądz, intencji i przywiązań, w tej trwodze dosięgając do Prawdy, która jest zarazem Wolnością. Oświecenie to zmiana terytorium, języka i warunków istnienia: z ludzkich na Boskie. Dlatego zawsze przebiega w ciemnościach, które są cechą człowieka, nie Boga.
Boję się więc, iż przy współczesnym, niefortunnym i bardzo niedojrzałym przekomponowaniu formacji duchowej chrześcijan w tanią psychologizację, realnie jawi się ogromne niebezpieczeństwo przegapienia momentu oświecenia. Świat bowiem podsunął chrześcijanom pewne wynalazki, za pomocą których można latami utwierdzać się w trwaniu na czysto ludzkim terytorium działania, bycia i poznawania. Obawiam się, że współcześnie wielu przewodników duchowych może bezwiednie zapóźniać dusze postępujących, odwlekając w nieskończoność przekroczenie granic Bożego świata - o co w istocie chodzi w życiu wiary - i krepując tym samym pełne rozwinięcie duchowych możliwości człowieka. Nie pojmuję czasem, skąd dziś w Kościele bierze się ta cała fala czysto ludzkich interwencji w wybitnie Boży proces przeobrażenia się osoby ludzkiej? I nie rozumiem, dlaczego dziś tak wielu upiera się, by ludzi w Kościele tylko uzdrawiać i terapeutyzować. Moim zdaniem w ten sposób wylewa się dziecko z kąpielą. Chcąc pomóc - zamyka się najszersze horyzonty wzrostu. Psychologia nie ma przecież pełnej wiedzy o człowieku. To, co jest w stanie poznać psychologia, to zaledwie trzydzieści procent ludzkiej osobowości. Resztę stanowi antropologia, etyka i duchowość. Notoryczne dziś popychanie wszystkich chrześcijan ku uzdrawianiu ich wspomnień, wyzwalaniu od wyimaginowanych czasem demonów i natarczywym terapeutyzowaniu przeszłości, niestety bardzo często kończy się niedorozwojem duchowym ludzi. Nie wszystko, co trudne, wymagające lub skarlałe w nas, natychmiast trzeba uzdrawiać. To bowiem, co wyrzucają dziś z człowieka na siłę rozliczne modlitwy uzdrawiające i terapie, jest w dużej mierze wybitną, duchową potencją, czyli materiałem sposobnym do przekroczenia progu oświecenia. W krzyżu jest palec Boży. A co odpowie psychologia, jeśli dla kogoś życiowe zranienie stanie się powodem wzrostu w pokorze? A co, jeśli wielki pokuszenie wyzwala w duszy absolutne zaufanie do Bożej Opatrzności? A co wreszcie, jeśli ktoś nie mogąc ni słowa wypowiedzieć o sobie, modlić się, klaskać lub śpiewać, zakosztuje w końcu radości i pokoju kontemplacji? Szkoda byłoby widzieć po latach w Kościele chrześcijan pouzdrawianych perfekcyjnie ze wszystkiego lecz zarazem niedorozwiniętych w przestrzeni ducha - chrześcijan, którzy nigdy nie przekroczyli linii demarkacyjnej prawdziwie Bożego świata.
Kontynuując w tych dniach osobistą lekturę duchową, jakby na potwierdzenie powyższej intuicji, natknąłem się na następujący jej fragment: "Chrześcijanin nie uświęca się pomimo wydarzeń i okoliczności, które są bolesne i niesprzyjające - pisze hiszpański ksiądz Francisco Carvajal - ale właśnie przez nie. Takie sytuacje mogą mieć szczególne znaczenie dla wzrastania w miłości krzyża, która jest niezbędną drogą do postępowania naprzód w życiu nadprzyrodzonym, a także w akceptacji i umiłowaniu woli Bożej, która nie zawsze zbiega się z tym, czego byśmy pragnęli. Życie wiarą przejawia się też w obcowaniu z Panem w Najświętszej Eucharystii, w modlitwie prośby, w relacjach z Aniołami Stróżami, w liczeniu na pomoc, której udziela nam Bóg w trudnych sytuacjach". (Francisco F. Carvajal, Dotrzeć do portu. Znaczenie kierownictwa duchowego, s. 191). Żeby tylko nie usunąć niefrasobliwie i przedwcześnie ciężaru tych ciążących zjawisk, które w psychologizacji określa się chłodnym mianem deficytu, a w świetle życia łaski stanowią one najbardziej zwyczajny i jednocześnie najbardziej skuteczny motyw do przebóstwiania ograniczeń ludzkiej natury.
Dawno już temu, bo przed laty, siedziałem w pokoju mojego Profesora na Rakowieckiej, przygotowując wstępny plan rozprawy specjalizacyjnej. Ojciec Marek jest dla mnie mędrcem i autorytetem. Pamiętam, jak zapytałem Go wówczas: proszę Ojca, ile to musi mieć stron? Jakieś trzysta? Profesor, w charakterystyczny dla siebie sposób, stęknął, westchnął i tamtego dnia usłyszałem z Jego ust jakby cichy szept: a kto by to czytał? Sto...Uspokojony - zacząłem więc pisać. A potem z rosnącym zdziwieniem obserwowałem, jak ze spotkania na spotkanie Profesor podnosi poprzeczkę. Rośnie liczba rozdziałów, paragrafów, tłumaczeń i przypisów, w efekcie końcowym zdecydowanie przekraczając pechowe, mroczne, przewidywane z lękiem na wstępie, trzysta stronic. Gdybym to wiedział na początku, nigdy nie postawiłbym w tekście żadnego, pierwszego znaku. Bóg jest mądrym Profesorem. Dlatego istotą etapu oświecenia jest wydobycie z człowieka jego największych możliwości, których ludzka logika, psychologia lub filozofia, czasem zwyczajnie nie docenia.

 

ks. Jarosław Tomaszewski