Lektura VII

Wprowadzenie do „Eklogi“ Teodula autorstwa XI-wiecznego duchownego Bernarda z Utrechtu, to jedno ze znanych nam dzisiaj średniowiecznych wprowadzeń do lektur szkolnych (tzw. accessus ad auctores). Utwór, zamierzony jako wprowadzenie do lektury Eklogi Teodula, zawiera na wstępie szereg wiadomości ogólnych, dotyczących sposobu wstępnego charakteryzowania utworów literackich, na potrzeby ich szkolnej lektury. Podaję tu jedynie fragmenty z owego wstępu ogólnego. Całość, wraz z dwoma innymi „wstępami do autorów“, można znaleźć w wydaniu: Mieczysław Brożek, Źródła do średniowiecznej teorii wykładu literatury, Warszawa 1989.

Bernard z Utrechtu, Wprowadzenie do „Eklogi“ Teodula

fragmenty z adnotacjami

Najdroższemu panu swojemu Konradowi, świętej stolicy Utrechtu biskupowi, najniższy z jego kleryków Bernard... Mając wykładać Teodula chłopcom, którym wyznaczyliście mnie na nauczyciela, zacząłem początkujących kształcić najpierw w zagadnieniach teoretycznych, a następnie w tajnikach samego utworu. Ale ponieważ sam, mimo chęci, nie potrafiłem tego dostatecznie wysłowić, a oni zapamiętać, prosili mnie, żebym — nie mogąc żywym słowem zaspokoić wymogów ich samych i przedmiotu — zaspokoił ich i przedmiot pismem... Ostatecznie też przedstawiłem i wyłożyłem, co i w ilu punktach, zdaniem dawniejszych i nowszych, należy we wprowadzeniu do lektury przerobić. […]

W objaśnianiu ksiąg dawniejsi zwykli poruszać nie mniej niż siedem punktów, nowsi cztery.

Będziemy więc mieli dwa sposoby wprowadzania do lektury utworu literackiego: klasyczny i „nowy“, czyli średniowieczny. Klasyczny wywodzi się z tego, jak autorów charakteryzowali dwaj wybitni rzymscy gramatycy późnostarożytni: Donat (Aelius Donatus, IV w., komentował i Terencjusza, nauczyciel św. Hieronima) i Serwiusz (Maurus Servius Honoratus, IV/V w., komentował dzieła Wergiliusza). Natomiast sposób „nowy“, nawiązujący m.in. do propozycji Boecjusza, ukształtował się w XI/XII w.

Bernard wymienia dalej najpierw punkty-wytyczne dla klasycznego wykładu literatury:

Żywot autora — celem wzbudzenia zainteresowania dla dzieła. Tytuł dzieła — by było wiadome, o czym traktuje, lub czyją jest pracą; by nie uważać go za apokryf, tj. za pismo tajemne, beztytułowe, nie przeznaczone do obiegu. Gatunek utworu — tj. w jakim rodzaju metrum, czy w jakim stylu został sporządzony. Intencję piszącego — dlaczego rzecz została napisana, dlaczego ma być czytana. Liczbę ksiąg — ile ich jest, aby wielkość dzieła rekomendowała talent autora. Układ — czy jest to układ kunsztowny, czy naturalny, czy też mieszany; albo — według Serwiusza — żeby było wiadome, co zostało napisane, lub ma być czytane w pierwszej kolejności. Objaśnianie — mające na celu ukazanie, jak należy rzecz czytać, jak rozumieć.

[…]

W dalszej części Bernard podaje punkty przyjęte przez autorów „nowszych“ (czyli średniowiecznych):

Teraz posłuchajmy, czego wymagają nowsi, moderni, którzy o ile w czasie są późniejsi, o tyle w dociekaniu rzeczy powściągliwsi. Pytają o treść dzieła, o intencję pisarza, o przynależność utworu do odpowiedniej dziedziny filozofii. Pytanie o te trzy rzeczy sugeruje Arystoteles w Analitykach, gdzie mówi: Należy zważyć, czego dotyczy i o czym traktuje założenie autora. I tak — w tym „czego dotyczy" chodzi o dziedzinę filozofii; w słowach „o czym traktuje" chodzi o treść; a w „założeniu autora" o intencję. Do tego dodają jako punkt czwarty kwestię pożyteczności dzieła, opierając się na Boecjuszu, który w Topikach mówi: „zebrać zasób argumentów i umożliwić jasne rozróżnienie punktów".

Wymienimy teraz łącznie wszystkie punkty-wytyczne, łącząc kanon autorów starożytnych i średniowiecznych — tak jak zaproponował to Mieczysław Brożek we wstępie do wymienionego wyżej zbioru tłumaczeń średniowiecznych „wstępów do autorów“. Przy każdym punkcie dodamy krótkie objaśnienie o co konkretnie chodzi. Zarówno Bernard z Utrechtu, jak i inne „wstępy do autorów“ zawierają swoje wykłady tych punktów, ale ze względu na obecne tam liczne pomyłki zrezygnujemy z ich cytowania.

1. Vita auctoris — życiorys autora

Intencją „wstępów do autorów“ było takie przedstawienie danego autora, aby stanowiło to zachętę do lektury jego dzieła. Przy tej okazji podaje się również informacje o okolicznościach powstania utworu.

2. Titulus operis — tytuł utworu

Pojęcie tytułu jest tu traktowane szerzej: obejmuje nie tylko tytuł w sensie ścisłym (razem z nazwiskiem autora), ale i inne elementy umieszczone na początku i zapowiadające treść utworu (np. prolog).

3. Causa intentionis — przyczyna zamierzenia

Punktu tego nie ma w wykazach podawanych przez Bernarda i inne „wprowadzenia do autorów“ — jednak w praktyce uwzględniano tę kwestię przy wprowadzaniu do lektur. Chodzi tu o wskazanie okoliczności lub wprost powodu powzięcia zamysłu twórczego przez autora. Jest to ostatni z trzech punktów dotyczących „tego, co przed dziełem“, tzn. wyprzedzających jego treść.

4. Qualitas operis — forma literacka utworu

Określa się tu strukturę formalną utworu. Starożytni zwracali w tym punkcie uwagę na wersyfikację. We wprowadzeniach średniowiecznych podawano objaśnienia dotyczące gatunku utworu (komedia, tragedia, satyra, liryka, baśń, historia…).

5. Materia operis — treść utworu

Jest to punkt dodany w średniowieczu. Uczniowi przedstawia się treść utworu, zanim jeszcze będzie mowa o intencji autora — aby odczytać intencję z treści. Jako treść utworu podawano krótko osoby i ich działania (np. wojnę Pompejusza z Cezarem lub walkę cnót z wadami). Niekiedy odróżniano główny przedmiot (materię podstawową) i wtórny.

6. Intentio — zamysł twórczy

Kwestię intencji autora podejmują wszystkie wprowadzenia. Intencją nazywa się tu zamysł autora co do treści. Ponieważ jednoznaczne określenie intencji nie zawsze jest możliwe, podawano możliwe wersje alternatywne.

7. Numerus librorum — liczba ksiąg

Jest to pierwszy z punktów, w których starożytni chcieli dać określenie gotowego dzieła: numerus, ordo, explanatio. W tym wypadku podaje się liczbę części dzieła.

8. Ordo librorum — kolejność ksiąg

Chodzi o określenie kolejności treściowej. Jeśli autor pisał według zwykłej kolejności wypadków, był to „układ naturalny“. Jeśli wprowadzał w tej kolejności zmiany zgodne ze swym zamysłem artystycznym, był to „układ sztuczny“. W dziele mógł też wystąpić „układ mieszany“, czyli połączenie obu.

9. Utilitas — pożyteczność

Jest to punkt wprowadzony przez komentatorów średniowiecznych. Chodzi o cel, z powodu którego warto zapoznać się z utworem. Komentatorzy mówią tu chętnie o „przyczynie celowej“ (causa finalis) lub o „owocu końcowym“ (fructus finalis). Wśród różnych możliwych korzyści dominuje tu oczywiście honestum, czyli wartość moralna.

10. Przynależność do działu filozofii

Jest to punkt, który po raz pierwszy pojawia się u Boecjusza. Posługiwano się schematem trzech części filozofii: fizyki (czyli nauk o naturze), etyki (nauki o postępowaniu)i logiki (nauki o poznaniu). Utwory literackie najczęściej wiązano z etyką, ale przecież wśród „autorów“ musiały się znajdować także dzieła należące do obu pozostałych działów. Pamiętajmy, że „filozofią“ nazywano wówczas ogół wiedzy świeckiej, zatem można dziś powiedzieć, że chodzi w tym punkcie o powiązanie utworu z określoną dziedziną wiedzy, teoretycznej lub praktycznej.

11. Imitatio — naśladownictwo

W starożytnej Grecji z upodobaniem zajmowano się wskazywaniem „pierwszych wynalazców“ różnych sztuk i umiejętności. Wszyscy inni byli ich naśladowcami. Z kolei dla starożytnych Rzymian ważne było ustalenie którym wybitnym Grekom próbują dorównać pisarze rzymscy: Cyceron - Demostenesowi, Wergiliusz - Homerowi, itd. Potrzeba ustalenia wzoru, za którym podąża dany utwór, przetrwała w średniowiecznych wprowadzeniach. Dzisiaj moglibyśmy zapewne ująć to w kategoriach przynależności do określonej szkoły, stylu, epoki — określając przy tym day utwór jako prekursorski bądź naśladowczy. 

12. Explanatio — interpretacja

Jest to punkt, który dotyczy już postępowania z tekstem w trakcie jego lektury lub po niej. Czytano więc utwór lub jego część — a następnie nauczyciel przedstawiał interpretację (z reguły dokonując jej na próbce tekstu). Za klucz do właściwej interpretacji przyjmowano odróżnienie kilku aspektów. Punktem wyjścia jest interpretacja dosłowna, czyli rozumienie według samej litery. Ale do tego dołączają się inne aspekty — poszczególni autorzy nazywają je rozmaicie (odróżnia się wykład rozumowany, alegoryczny, moralny…). Nie zawsze wszystkie te sposoby wykładu dają się zastosować w danym utworze.

Opr. i adnotacje Paweł Milcarek