Jeśli podchodzimy do tych badań tak, jak starają się czynić ich autorzy, gdzie nie zawsze więcej znaczy więcej, a mniej znaczy mniej, tylko są to bardziej skomplikowane procesy, to możemy z tego wywieść następujące komunikaty.

Pierwszy jest taki, że procesy społeczne, które są polską wersją zmian, które na Zachodzie następowały w latach 60. czy 70. – związane z bogaceniem się, funkcjonowaniem demokracji i wolnego rynku, ich liberalnej otoczki ideowej, także u nas powodują pewne straty dla religijności. Widać, że te straty nie są duże. A jednak – jeśli mimo wciąż licznego uczestnictwo w niedzielnej Mszy św., mamy do czynienia z jego ciągłym spadkiem (niewielkim, lecz stałym), widać, że specyfika polska polegałaby raczej na wolnym tempie procesów sekularyzacyjnych, a nie na ich nieistnieniu. Należymy do Zachodu, który ma kłopot z przekazaniem dalej swego dziedzictwa wiary. We Francji czy Niemczech oznaczało to szybkie i gruntowne wymiecenie kościołów z wiernych na przełomie lat 60-70 – natomiast w Polsce dzisiaj oznacza to powolne lecz stałe odrywanie się jakiejś części katolików z więzi uczestnictwa w Tajemnicy Wiary. Warto postawić pytanie, kto odchodzi.

Idźmy dalej. To oznacza, że jak na razie duszpasterstwu Kościoła, przestawionemu na nowe tory po Vaticanum II, nie udaje się zatrzymać ludzi w kościołach. Z tym, że „progresywnemu” duszpasterstwu zachodniemu nie udało się to „bardziej”, podczas gdy nieco bardziej „konserwatywnemu” duszpasterstwu polskiemu nie udaje się to znacznie „mniej” – jednak ostatecznie chodzi o tę samą nieskuteczność. Jest to zła wiadomość, która może prowadzić do wniosku, że podejmowane w ostatnich dziesięcioleciach forsowne, radykalne i niekiedy rewolucyjne wysiłki unowocześnienia i uatrakcyjnienia kultu katolickiego, liturgii Kościoła, nie przyniosły i nie przynoszą efektu proporcjonalnego do wysiłków i związanych z nimi nadziei. Jeśli chodzi o Zachód, potężne szkody zadane ciągłości liturgii nie zostały zrównoważone zyskami duszpasterskimi; jeśli chodzi o Polskę, powolny „wyciek” wiernych z umiarkowanie zmodernizowanych liturgii nie jest tamowany.

Druga kwestia, to jest problem sprzężenia między dominicantes i communicantes. Życie duchowe każdego człowieka wytwarza pewną równowagę. Jest ona taka, że u niektórych ludzi większa gorliwość i większe oddanie Bogu, wcale nie oznacza np. częstszej Komunii św. Musimy być ostrożni w ocenie takiej równowagi duchowej, ponieważ wiemy dobrze, że w przeszłości znamionowała ona wielu świętych. To zaś może znaczyć, że statystyki rozdanych Komunii nie dają nam „map świętości”: autorzy badań słusznie zauważają, że czasami tam, gdzie życie chrześcijańskie jest żywsze i spójniejsze, także w mierzalnych jakościach społecznych, poziom przystęp owalności do Komunii, paradoksalnie, może być nie tak duży (statystyka natomiast nie zmierzy tego, że dla tych ludzi przystąpienie do Komunii jest wielkim świętem, osobistym przeżyciem). Po prostu nie ma tutaj automatyzmu – nawet jeśli wiemy, że częsta, codzienna Komunia może być darem budującym świętość i że często tak jest. Pomiar czysto ilościowy zawodzi. Wyobraźmy sobie środowisko, w którym poziom znajomości i uznania prawd wiary jest niewielki. W takim środowisku zachęty do przystępowania do Komunii mogą być przyjmowane nawet lepiej niż w środowisku bardziej dojrzałym, gdzie ludzie bardziej „badają samych siebie”. Tam, gdzie Komunię św. traktowałoby się jako rodzaj wspólnotowego posiłku, zapewne przystępowalność byłaby zdecydowanie większa, tak jak ilość bułek rozdanych na pielkgrzymce będzie zawsze większa od ilości Komunii. Prawda o polskiej religijności leży gdzieś pomiędzy tymi skrajnymi przykładami. Tak jak powiedziałem, sama zwiększająca się nagle statystyka rozdanych Komunii nie mówi tego, co istotne. Na Zachodzie ludzie całymi ławkami maszerowali w kościele do Komunii św. (co budzilo nawet zazdrość polskich księży w latach 60.), a później całymi ławkami z niego odchodzili.

W trzecim punkcie swojego komentarza powiem, że w świetle tych badań znajdujemy się w Polsce w pewnej równowadze. Nie ma jakiegoś niebezpiecznego trendu ilościowego, który zapowiadałby potężne tąpnięcie, ostry kryzys w wymiarze ilościowym, statystycznie dostrzegalnym. Na razie badania nie potwierdzają takich prognoz. Natomiast powinniśmy się raczej martwić o jakość religijności. Najwyraźniej kłopotem nie jest ucieczka wiernych z kościoła – nadal możliwe i potrzebne jest masowe duszpasterstwo, „szeroka sieć”. Zagrożenie może przyjść z innej strony, trochę jak kiedyś w Irlandii: należy się strzec wypłukiwania naszego chrześcijaństwa z jego wewnętrznych treści, z jego nadprzyrodzonej więzi.

Paweł Milcarek

Wypowiedź dla portalu fronda.pl